Trang nhà LƯƠNG Y PHAN CÔNG TUẤN

Đôi điều về sách “CHẨN ĐOÁN PHÂN BIỆT CHỨNG TRẠNG TRONG ĐÔNG Y” (phần II)

19/08/2025

Đôi điều về sách

CHẨN ĐOÁN PHÂN BIỆT CHỨNG TRẠNG TRONG ĐÔNG Y”

(phần II)

III. QUÁ TRÌNH BIÊN SOẠN

Đơn vị chịu tổ chức biên soạn là Viện Nghiên cứu Trung y Trung Quốc, với sự tham gia của hơn 50 tác giả, 18 người thẩm định, đến từ 22 đơn vị thuộc 11 tỉnh thành.

Giáo sư Triệu Kim Đạc, là chủ biên ấn bản đầu tiên, trong Lời nói đầu sách cho biết: “Việc biên soạn bắt đầu từ năm 1981, toàn bộ công trình được hoàn thành trong vòng một năm hai tháng. Quá trình này, dưới sự tổ chức lãnh đạo của hai Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Trung y Trung Quốc – các Giáo sư Lý Vĩnh Xuân (李永春) và Thi Điện Bang (施 奠邦) – đã nhận được sự khích lệ nhiệt tình của Giáo sư Lữ Bỉnh Khuê (吕炳奎),Cục trưởng Cục Trung y Bộ Y tế Trung Quốc, cũng như sự ủng hộ mạnh mẽ từ lãnh đạo các đơn vị tham gia. Đây là tiền đề quan trọng bảo đảm để công trình hoàn thành đúng hạn. Các tác giả tham gia, phần lớn là nòng cốt trong công tác lâm sàng, giảng dạy và nghiên cứu, dù nhiệm vụ chuyên môn nặng nề, vẫn hoàn thành xuất sắc phần biên soạn. Các chuyên gia thẩm định – đa phần là giáo sư, nghiên cứu viên, y sư chủ nhiệm hoặc phó chủ nhiệm – có người tuổi đã gần tám mươi, vẫn miệt mài duyệt xét bản thảo, cẩn trọng từng câu chữ. Tinh thần làm việc cống hiến đó thật đáng trân trọng và nêu gương cho thế hệ học trò.

Để hiểu thêm ý nghĩa, tinh thần, thái độ làm việc của các thành viên ban biên soạn, xin dẫn lại Lời bạt cuối sách của Phó chủ biên Trương Kính Nhân, đã viết:

“Xưa kia, Thánh y Trương Trọng Cảnh soạn “Thương hàn luận”, biện biệt chứng hậu theo sáu kinh, mỗi lần đều xuất phát từ chủ chứng, kết hợp với kiêm chứng, từ đó khảo cứu nguyên nhân bệnh, cơ chế bệnh cũng như phương pháp điều trị. Ngài phân tích mạch lạc, làm sáng tỏ quy luật của biện chứng luận trị. Chẳng hạn: nếu phát sốt, ra mồ hôi, sợ gió, mạch hoãn, thì gọi là trúng phong; hoặc đã phát sốt, hoặc chưa phát sốt, nhưng tất yếu có sợ lạnh, đau mình, nôn mửa, mạch âm dương đều khẩn, thì gọi là thương hàn; còn phát sốt kèm khát nước, không sợ lạnh, thì là ôn bệnh. Một loại do phong tà phạm vệ, một loại do hàn tà thương dinh, một loại do ôn tà ngoại cảm hoặc nhiệt tà uất kết bên trong. Cả ba loại đều lấy phát sốt làm chủ chứng, nhưng kiêm chứng khác nhau, nên chứng hậu cũng khác nhau, nguyên nhân, cơ chế bệnh và phương pháp điều trị lại càng khác biệt. Từ đó có thể thấy rằng, tuy biểu hiện lâm sàng vô cùng phức tạp, nhưng chỉ cần nắm vững chủ chứng và kiêm chứng để phân tích, so sánh, thì có thể nhận định được những chứng hậu và bệnh tật khác nhau. Phải thừa nhận rằng, nội dung của biện chứng Đông y chính là sự tổng hợp giữa chẩn đoán phân biệt triệu chứng, chứng hậu và bệnh tật, trong đó phân biệt triệu chứng là nền tảng.

Các y gia qua nhiều đời, tiếp nối đầu mối của Thánh y Trọng Cảnh, đều căn cứ vào triệu chứng mà lập cương, phát huy rộng rãi. Trong kho tàng văn hiến phong phú ấy, chứa đựng những lý luận và kinh nghiệm lâm sàng vô giá – đó chính là tinh hoa của y học cổ truyền. Việc sưu tầm, chỉnh lý và nghiên cứu một cách nghiêm túc, không nghi ngờ gì, sẽ có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với việc giữ gìn và phát huy bản sắc Đông y, nâng cao chất lượng chẩn đoán và điều trị của Đông y.

Nhớ lại mấy năm trước, khi tôi tham dự hội nghị tọa đàm Đông y do Bộ Y tế triệu tập, từng đề nghị tổ chức nhân lực biên soạn một giáo trình trình bày học thuyết biện chứng lâm sàng Đông y, nhằm gắn kết giữa cơ sở và lâm sàng, nối liền giữa lý luận và thực tiễn. Nay, Viện Nghiên cứu Trung y đã triệu tập các chuyên gia Đông y ở các khoa, thu thập rộng rãi tư liệu, dày công biên soạn, sau hơn một năm ròng, “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y” đã hoàn thành bản thảo, đồng thời sẽ tiếp tục biên soạn “Chẩn đoán phân biệt chứng hậu trong Đông y” và “Chẩn đoán phân biệt bệnh danh trong Đông y”. Việc này không chỉ phù hợp với tâm nguyện ban đầu của tôi, mà chắc chắn cũng sẽ được giới Đông y đồng tình, tán thưởng.

Tôi tự thẹn học thức nông cạn, chỉ miễn cưỡng góp mặt trong công việc biên tập và thẩm định. Nói đúng ra, quá trình biên tập đối với tôi chính là một cơ hội học tập quý báu, quả thật là “hòn đá nơi khác cũng có thể mài ngọc”, nhờ đó mà được khai sáng nhiều điều, lợi ích vô cùng. Thấm thía rằng, sự hoàn thành của cuốn “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y” là kết tinh trí tuệ tập thể. Một tác phẩm đồ sộ như vậy, tất nhiên khó tránh khỏi những sơ sót và thiếu sót. Nhưng ngành chẩn đoán phân biệt Đông y vốn là một môn học mới mẻ, ví như một cây tùng bách xanh biếc, tất cần mưa móc tưới nhuần, gió tuyết tôi luyện, mới có thể trưởng thành vững chắc, tỏa bóng sum suê. Tôi nguyện cùng các đồng nghiệp trong giới Đông y trân trọng sự ra đời của cuốn sách này, chung tay chăm sóc và bồi dưỡng nó; thông qua thực tiễn lâm sàng, giảng dạy và nghiên cứu, học tập, ứng dụng, nghiên cứu thêm, không ngừng làm cho nó phong phú và hoàn thiện hơn, để lý luận chẩn đoán Đông y ngày càng tiến tới hệ thống hóa, quy phạm hóa”.

Tuy nhiên, như nhận định khiên tốn của Giáo sư Triệu Kim Đạc, trong lời nói đầu sách: “Tuy đã dồn nhiều nỗ lực, nhưng do trình độ có hạn, tác phẩm khó tránh khỏi khiếm khuyết. Tổng cộng lựa chọn 500 triệu chứng, thu thập rộng rãi tài liệu cổ kim, kết hợp với kinh nghiệm lâm sàng của tác giả, song so với bề rộng thực tiễn lâm sàng của Đông y, vẫn chưa đủ bao quát. Một số mục từ còn sơ lược, nội dung luận giải chưa thật toàn diện, chất lượng biên soạn còn cần tiếp tục nâng cao. Đây đều là những thiếu sót khó tránh khỏi. Chúng tôi thành tâm mong nhận được sự chỉ giáo từ các đồng nghiệp trong và ngoài nước, cũng như từ những người yêu mến sự nghiệp Đông y, để trong các lần tái bản sau, tác phẩm được bổ sung và hoàn thiện hơn nữa”.

Thực hiện di nguyện của Giáo sư Triệu, nhân dịp kỷ niệm 15 năm ngày xuất bản lần thứ nhất cuốn sách này, toàn thể Ban biên tập lần thứ hai, với tư cách là học trò và hậu bối của Giáo sư Triệu Kim Đạc, cùng với niềm kính trọng sâu sắc, trân trọng xuất bản “Trung y chứng trạng giám biệt chẩn đoán học” (biên tập ấn bản lần thứ hai) để tưởng niệm 12 năm ngày mất của Chủ biên đầu tiên – Giáo sư Triệu Kim Đạc.

IV. CHỈNH SỬA BỔ SUNG

Viện Nghiên cứu Trung y Trung Quốc ngay sau khi tiếp tục tổ chức biên soạn và xuất bản sách “Chẩn đoán phân biệt chứng hậu trong Đông y” vào tháng 7/1987, đã có chủ trương biên soạn chỉnh sửa tái bản ấn bản thứ hai của quyển sách “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y”. Chủ biên của ấn bản chỉnh sửa này là Diêu Nãi Lễ (姚乃礼), hai phó chủ biên là Chu Kiến Quý (朱建贵) và Cao Vinh Lâm (高荣林).

Trong  Lời nói đầu của ấn bản lần thứ hai viết vào tháng 12/1999,  Viện Nghiên cứu Trung y Trung Quốc đã trân trọng ghi nhận:

Mười tám năm trước, nhằm mục đích phát huy và quảng bá nền y học cổ truyền, cố Giáo sư Triệu Kim Đạc – nguyên Phó Viện trưởng Bệnh viện Quảng An Môn, một chuyên gia nổi tiếng toàn quốc về nội khoa Đông y – cùng với một số bậc tiền bối trong giới Đông y đã khởi xướng việc biên soạn hệ thống chuyên khảo về chẩn đoán phân biệt trong Đông y. Được sự ủng hộ mạnh mẽ của lãnh đạo Viện Nghiên cứu Trung y Trung Quốc, công trình đã được Bệnh viện Quảng An Môn tổ chức thực hiện với sự tham gia của 22 cơ sở giảng dạy và nghiên cứu y học trên toàn quốc, quy tụ gần 70 học giả. Từ đó, lần lượt ra đời hai bộ sách: “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y” và “Chẩn đoán phân biệt chứng hậu trong Đông y”.

Sự xuất bản của những công trình này không chỉ là sự kế thừa và tổng kết, mà còn là sự đổi mới và phát triển, đánh dấu bước khởi đầu trong việc xác lập vị trí học thuật độc lập của ngành Chẩn đoán phân biệt trong Đông y. Lần đầu tiên, hệ thống khung lý luận và cấu trúc của bộ môn được phác định, đặt nền tảng cho sự hoàn thiện và phát triển về sau. Bộ môn này bao gồm ba bộ phận: chẩn đoán phân biệt triệu chứng, chẩn đoán phân biệt chứng hậu và chẩn đoán phân biệt bệnh danh. Trong đó, “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y” là một công trình chuyên khảo lớn, có giá trị học thuật cao, mang đậm dấu ấn thời đại.

Công trình này là sản phẩm của thời đại, đồng thời là kết tinh trí tuệ tập thể, phản ánh một cách tập trung trình độ phát triển học thuật của nền y học cổ truyền Trung Quốc. Thành tựu có được trước hết là nhờ kiến thức uyên bác và tinh thần tận hiến của thế hệ các bậc danh y đi trước. Mặc dù tuổi đã cao, các bậc lão thành vẫn đảm trách công việc biên tập, cố vấn, thẩm định, rà soát kỹ lưỡng từng câu chữ, sửa chữa nhiều lần, cống hiến tâm huyết cho sự nghiệp Đông y. Đặc biệt, cố Giáo sư Triệu Kim Đạc – Chủ biên của tác phẩm – với tầm nhìn xa và tinh thần khai mở, đã dày công đóng góp trí lực và tâm huyết, bảo đảm cho sách giữ vững bản sắc học thuật và trình độ chuyên môn, đồng thời đặt nền móng vững chắc cho thế hệ kế thừa. Dù Giáo sư đã từ trần chín năm, tinh thần của Người vẫn mãi in sâu trong tâm khảm chúng ta. Trong dịp tái bản lần này, chúng tôi càng thêm tưởng nhớ và tri ân công lao của Người. Hai Phó chủ biên – các bậc thầy Trương Kính Nhân và Trương Chấn – cùng với Triệu lão tiên sinh, bằng kinh nghiệm lâm sàng phong phú và trình độ lý luận uyên thâm, đã dốc sức hoàn thành công trình, góp phần xuất sắc và không thể phai mờ vào sự phát triển học thuật và xây dựng ngành chẩn đoán phân biệt Đông y. Các vị cố vấn, tác giả và cộng sự tham gia biên soạn bản đầu tiên cũng đều tận tụy, nghiêm túc, đem trí tuệ và trách nhiệm đóng góp cho sự hình thành và phát hành tác phẩm. Dù một số vị vì nhiều lý do không thể tham gia vào lần sửa chữa này, nhưng công lao của họ đã được ghi nhận và lưu truyền cùng với sự phổ biến của sách.

Lần tu chỉnh này diễn ra đúng vào bước ngoặt thế kỷ (1999-2000). Ban biên soạn ý thức sâu sắc trách nhiệm nặng nề khi tiến hành công việc này. Ban biên soạn được tổ chức với sự kế thừa và bổ sung: ngoài các tác giả cũ, còn có thêm một số tác giả mới phù hợp với sự phát triển và yêu cầu cập nhật. Tổng cộng có 45 tác giả, trong đó 38 vị có học hàm, học vị từ Phó Giáo sư, Phó Chủ nhiệm khoa trở lên, chiếm 84%, hình thành một tập thể biên tập hùng hậu.

Nguyên tắc sửa chữa là: tôn trọng chủ trương ban đầu, giữ gìn và phát huy đặc điểm học thuật cùng phong cách biên soạn của sách, đồng thời phản ánh đầy đủ những thành tựu mới của y học cổ truyền kể từ khi bản đầu tiên ra đời, nhất là trong các lĩnh vực triệu chứng học, chứng hậu học và chẩn đoán học. Nội dung được bổ sung để phù hợp với sự tiến bộ khoa học, sự thay đổi cơ cấu bệnh tật, cũng như những thách thức mới của thời đại: các bệnh lý tinh thần do áp lực xã hội, bệnh do công nghiệp hóa và ô nhiễm môi trường, ngộ độc thuốc và tác động phụ của hóa dược, bệnh AIDS, nghiện ma túy, các bệnh lý tuổi già do dân số lão hóa… Những điểm này đều được cập nhật trong phần bàn luận và phân biệt chẩn đoán các triệu chứng chính.

Công tác sửa chữa được tiến hành theo nguyên tắc “tính hệ thống, tính khoa học, tính quy luật và tính thực tiễn”, trong đó coi tính thực tiễn là trọng tâm, đảm bảo nội dung vừa xuất phát từ thực tiễn lâm sàng, vừa có khả năng chỉ đạo giải quyết các vấn đề thực tế. Về hình thức, vẫn giữ cấu trúc cơ bản của bản trước, nhưng tiến hành bổ sung, chỉnh sửa, lược bỏ, điều chính hợp lý. Sau khi tu chỉnh, số lượng mục từ tăng thêm 123, nâng tổng số triệu chứng được trình bày lên 623.

Ngoài ra, để thống nhất thuật ngữ, lần chỉnh sửa này lấy Tiêu chuẩn quốc gia về thuật ngữ chẩn trị lâm sàng Trung y (GB/T16751 1-3, công bố ngày 04-03-1997) làm căn cứ, điều chỉnh những tên gọi bệnh chứng chưa phù hợp.

Về ký tên tác giả, ban biên soạn lần này vừa tôn trọng công lao của những người biên soạn ban đầu, vừa theo nguyên tắc khách quan: nếu phần sửa chữa nhiều hơn nội dung cũ, tên người sửa chữa được đặt trước; nếu ít hơn, đặt sau; nếu chỉ hiệu đính chữ nghĩa, vẫn giữ tên tác giả nguyên bản.

Phần kết của Lời nói đầu, Viện Nghiên cứu Trung y Trung Quốc nêu rõ: “Thời đại không ngừng tiến bước, xã hội luôn phát triển, khoa học ngày càng tiến bộ. Y học cổ truyền cần giữ vững và phát huy bản sắc, đồng thời không ngừng tiếp thu thành quả khoa học hiện đại, để cùng bước kịp nhịp tiến của thời đại. Lần tái bản này của “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y” là cơ hội đưa ngành chẩn đoán phân biệt Đông y lên một tầm cao mới – một trách nhiệm thiêng liêng và không thể thoái thác của thế hệ chúng ta. Tuy vậy, với giới hạn về tri thức và năng lực, chắc chắn bản tu chỉnh khó tránh khỏi thiếu sót. Chúng tôi tha thiết mong nhận được sự chỉ giáo và góp ý quý báu của đông đảo độc giả, để trong những lần tái bản sau, tác phẩm ngày càng hoàn thiện, và bộ môn Chẩn đoán phân biệt Đông y ngày càng phát triển bền vững”.

Để kết thúc bài này, xin “bật mí” một thông tin xuất bản trên cuốn sách Trung y chứng trạng giám biệt chẩn đoán học mà chúng tôi đã mua được, đó ấn bản lần thứ hai, in lần thứ 34 vào tháng 8/2023 của Nhà xuất bản Vệ sinh Nhân dân, Bắc Kinh. Như vậy từ khi ra đời 1984, đến năm 2023, trong vòng 39 năm, sách đã được tái bản 34 lần. Quả là một con số nói lên sức sống mãnh liệt và sự hấp dẫn không dễ gì có được của một tác phẩm chuyên luận về Đông y !

PHAN CÔNG TUẤN tổng hợp