Trang nhà LƯƠNG Y PHAN CÔNG TUẤN

Tế âm thông huyền phú (kỳ 1)

01/07/2025

濟 陰通玄 賦

TẾ ÂM THÔNG HUYỀN PHÚ

(8 điều khái quát bệnh  phụ  khoa)

LGT:  Tế âm thông huyền phú in ở sách Vạn thị phụ nhân khoa của Vạn Toàn, tức Vạn Mật Trai, một y gia trứ danh đời Minh, Trung Quốc. Trước bài phú có lời lập khoa đại khái viết rằng: “Nam nữ đều nhờ khí trời đất mà sống. Sau khi sinh, người nam thì khí huyết đầy đủ,  người nữ thì khí có dư nhưng huyết không đủ. Đối với bệnh ngoại cảm nội thương, nam nữ  vị tất có sự bất đồng. Nhưng  phép chữa trị  điều kinh, thai tiền, sản hậu chỉ  riêng nữ giới  có. Do đó cần lập một chuyên khoa chữa bệnh phụ nữ. Điều kinh chuyên lấy lý khí, bổ tâm tỳ làm chủ. Thai tiền chuyên lấy thanh nhiệt làm chủ. Sản hậu chuyên lấy đại bổ khí huyết và hành trệ làm chủ. Đó là mấy lời đại khái về điều trị bệnh Phụ khoa”.

Từ lập luận tổng quát đó, tác giả đã khai triển diễn giải tóm tắt từ sinh lý, bệnh lý, bệnh nguyên đến phép trị, phương thuốc, phương pháp điều dưỡng trong bệnh phụ khoa trong một bài phú gồm 8 điều, với hơn 1000 chữ Hán. Nhận thấy đây là một tư liệu súc tích, cô đọng, đầy đủ, tiện ích cho người mới bắt đầu học Phụ khoa nên tôi đã không ngại trình độ non kém, mạo muội chuyển dịch Việt ngữ  thể song thất lục bát cách đây tròn 30 năm.Bản dịch này đã đăng trên Tạp chí Y học cổ truyền Việt Nam năm 1995 (số 257, 258, 260).

Đến năm 2006, chúng tôi chỉnh sửa đăng lại 4 kỳ trên chuyên mục Từ Trong Di Sản của Tạp chí Cây Thuốc Quý (số 62, 63, 64, 65), bản dịch có kèm theo phần nguyên văn và phiên âm chữ Hán cho quý bạn đọc tiện tham khảo và học tập. Nhân đây, xin gửi lời trân trọng cám ơn đến bạn Lê Văn Lạc ở Điện Phong, Điện Bàn, Quảng Nam đã lần đầu tiên cung cấp cho tôi tư liệu quý báu này.

                                                                      PHAN CÔNG TUẤN (dịch và chú)

Nguyên văn và phiên âm:

(I)

陰 陽 異 質 男 女 殊 科

Âm dương dị chất nam nữ thù khoa

特 立 專 門 之 證 治

Đặc lập chuyên môn chi chứng trị

以 救 在 室 之 沈 疴

Dĩ cứu tại thất chi trầm kha

因 其 血 之 虧 也? 故 調 之 必 使 流 通

Nhân kỳ huyết chi khuy dã cố điều chi tất sử lưu thông

因 其 氣 之 盈 也? 故 抑 之 不 使 鬱 遏

Nhân kỳ khí chi doanh dã cố ức chi bất sử uất át

體 本 嬌 柔

Thể bản kiều nhu

性 最 偏 頗

Tính tối thiên phả

肥 白 者 多 痰

Phì bạch giả đa đàm

瘦 黑 者 多 火

Sấu hắc giả đa hoả

胃 太 過 者 氣 結

Vị thái quá giả khí kết

養 不 足 者 血 涸

Dưững bất túc giả huyết hạc

專 寵 愛 者 治 合 異 乎 孤 另

Chuyên sủng ái giả trị hợp dị hồ cô lánh

飫 膏 粱 者 瘵 莫 同 於 藜 藿

Ứ cao lương giả sái mạc đồng ư lê hoắc

月 事 时 下 兮 如 朝 夕 之 應 期

Nguyệt sự thời hạ hề như triêu tịch chi ứng kỳ

血 海 嘗 滿 兮 似 江 漢 之 流 波

Huyết hải thường mãn hề tự giang hán chi lưu ba

謂 之 無 病

Vị chi vô bệnh

可 以 勿 藥

Khả dĩ vật dược

或不 及 期 而 先 來 兮 氣 有 餘 而 血 易 虧

Hoặc bất cập kỳ nhi tiên lai hề khí hữu dư nhi huyết dị khuy

或 過 期 而 後 來 兮 氣 不 足 而 血 本 弱

Hoặc quá kỳ nhi hậu lai hề khí bất túc nhi huyết bản nhược

花 氣 淡 淡 兮 由 血 室 之 水 虚

Hoa khí đạm đạm hề do huyết thất chi thuỷ hư

桃 浪 紫 色 兮 被 胞 户 之 火 灼

Đào lãng tử sắc hề bị bào hộ chi hoả chước

經 未 行 而 腹 痛 兮 氣 滯 血 止 而 可 調

Kinh vị hành nhi phúc thống hề khí trệ huyết chỉ nhi khả điều

經 已 行 而 腹 痛 兮 和 氣 養 血 而 勿 錯

Kinh dĩ hành nhi phúc thống hề hoà khí dưỡng huyết nhi vật thác

或 一 月 再 行 兮 邪 火 迫 而 氣 血 不 藏

Hoặc nhất nguyệt tái hành hề tà hoả bách nhi khí huyết bất tàng

或 數 月 一 行 兮 元 氣 虧 而 生 化 不 多

Hoặc số nguyệt nhất hành hề nguyên khí khuy nhi sinh hoá bất đa

皆 是 損 真 之 症

Giai thị tổn chân chi chứng

貴 在 調 理 之 和

Quý tại điều lý chi hoà

滿 而 不 洩 兮 為 經 閉 為 血 枯 爲 癥 瘕

Mãn nhi bất tiết hề vi kinh bế vi huyết khô vi trưng hà

洩 而 不 滿 兮 爲 崩 中 為 帯 下 為 漏 濁

Tiết nhi bất mãn hề vi băng trung vi đới hạ vi lậu trọc

常 滿 者 惡 其 中 滿

Thường mãn giả ố kỳ trung mãn

常 洩 者 慮 其 氣 脫

Thường tiết giả lự kỳ khí thoát

脈 惟 善 於 芤 濇

Mạch duy thiện ư khâu sắc

診 切 忌 乎 洪 數

Chẩn thiết kỵ hồ hồng sác

或 隐 忍 而 病 盛 兮 愚 婦 自 速 其 亡

Hoặc ẩn nhẫn nhi bệnh thịnh hề ngu phụ tự tốc kỳ vong

妄 攻 補 而 病 增 兮 庸 醫 反 助 其 虐

Vọng công bổ nhi bệnh tăng hề dung y phản trợ kỳ ngược

Dịch thơ:

(I)

Lẽ trời đất âm dương khác chất

Nên nữ nam thiết lập riêng khoa

Chuyên môn cứu bệnh tại nhà

Biện minh chứng trị trầm kha đẩy lùi.

Nhân vì huyết khuy vơi chẳng đủ

Phải điều ngay tất sử thông hành

Nhân vì khí thực đầy doanh

Phạt ngay chớ để dồn thành uất ngăn.

Thể kiều nhu vốn hằng yếu ớt

Tính thiên pha nghiêng lệch một chiều

Gầy đen là bị hỏa thiêu

Mập phì da trắng đờm nhiều ở trong.

Vị thái quá dễ tòng khí kết

Thiếu dưỡng nuôi ắt huyết cạn khô

Sủng ái chữa khác đơn cô,

No nê mỹ vị khác đồ rau dưa.

Thời kinh nguyệt sớm trưa đúng hẹn

Huyết sung đầy ấy chẳng bệnh chi

Tựa như con nước đúng kỳ

Mừng người chẳng phải lo gì thuốc thang.

Kinh thấy sớm: khí tràn huyết khuyết

Kinh trễ kỳ: khí huyết đều suy

Nhợt màu huyết thất thuỷ hư

Sẫm màu là tại hoả dư cung bào.

Kinh chưa hành bụng đau khí trệ

Huyết sáp ngưng có thể dụng điều.

Dứt kinh nhưng bụng đau nhiều

Hoà khí dưỡng huyết chớ tiêu mà lầm.

Kinh một tháng vài lần trở lại

Tà hoả trong bức hại huyết đi,

Hoặc vài ba tháng một kỳ

Chân nguyên hư tổn thích nghi điều hoà.

Hoặc huyết khô, trưng hà, kinh bế;

Hoặc lậu trọc, đới hạ, băng trung

Tắc lâu bụng trướng, ngại ngùng,

Tiết lâu khí thoát đề phòng kẻo nguy.

Mạch khâu sắc lo gì sống thác,

Thiết chẩn nghe hồng sác mà kinh

Giấu che bệnh tự giết mình

Thầy công bổ bậy bệnh tình nguy nan.

(còn nữa)

                PHAN CÔNG TUẤN dịch