HƯƠNG NHU

04/09/2025

LĨNH NAM BẢN THẢO TÂN BIÊN

HƯƠNG NHU – 香薷

Nguyên văn và phiên dịch:

香薷通號𦹯香薷 Hương nhu thông hiệu cỏ Hương nhu

辛辣微温可久收 Tân lạt vi ôn khả cửu thu

霍乱轉筋幷吐瀉 Hoắc loạn chuyển cân tịnh thổ tả (1)

除煩解暑最為優 Trừ phiền giải thử tối vi ưu

HƯƠNG NHU thường gọi cây Hương nhu

Cay nồng hơi ấm để được lâu

Hoắc loạn chuyển gân và thổ tả

Trừ phiền giải nắng chiếm công đầu

(Tháng 8-9 có hoa hái về phơi khô cất dùng, để càng lâu càng tốt).

Chú thích:

(1) LNBT khắc chữ tả theo lối rẻ 𣳇, chúng tôi phục nguyên chữ 瀉 theo bản NDTH

Tân biên:

Hương nhu là vị thuốc được ghi nhận lần đầu tiên ở sách Danh Y Biệt Lục của Đào Hoằng Cảnh soạn vào đầu thế kỷ VI, với tính năng xác định là vị cay, tính hơi ấm (味辛，微温) và công dụng chủ trị hoắc loạn, đau bụng thổ tả và phát tán thủy thũng (主霍乱，腹痛吐下，散水肿).

Các y thư đời sau đã bổ sung nhiều tác dụng khác của Hương nhu. Tuy nhiên đáng lưu ý là có đến hàng chục loài thưc vật khác nhau được khai thác làm vị thuốc Hương nhu.

Tại Việt Nam tất cả các tác giả uy tín như Đỗ Tất Lợi, Lê Trần Đức, Võ Văn Chi cũng như các tài liệu chính thống của Viện Dược liệu đều thống nhất ghi nhận 2 loài Hương nhu thuộc họ Hoa môi – Lamiaceae là:

– Hương nhu tía – Ocimum tenuiflorum L. (Đồng danh: Ocimum sanctum L).

– Hương nhu trắng – Ocimum gratissimum L.

Trong khi đó ở Trung Quốc, mặc dù Dược điển Trung Quốc xác định quy chuẩn dược liệu Hương nhu là toàn cây của loài Mosla chinensis Maxim., họ Hoa môi – Lamiaceae, nhưng theo Trung Dược Đại Từ Điển và Trung Hoa Bản Thảo thì tại các địa phương và theo kinh nghiệm dân gian còn có rất nhiều loài khác được dùng thay thế Hương nhu như:

– Thạch hương nhu (石香薷 ) – Elsholtzia splendens Nakai ex F. Maekawa (Lamiaceae). Phân bố: Phúc Kiến, Giang Tây, Hồ Nam, Hồ Bắc, Quảng Đông, Quảng Tây, Quý Châu.

– Đức xương hương nhu (德昌香薷) hay Thổ hương nhu (土香薷) – Elsholtzia ciliata (Thunb.) Hyland. (họ Hoa môi – Lamiaceae). Phân bố ở Tứ Xuyên.

– Ngạc quả hương nhu (萼果香薷) – Tên khoa học: Elsholtzia densa Benth. (Lamiaceae). Phân bố: khu vực Tân Cương.

– Thổ hương nhu (còn có tên Ngưu chí (牛至) – Origanum vulgare (Lamiaceae) . Phân bố : Vân Nam, Tứ Xuyên, Quý Châu.

– Mật hương nhu (密香薷): Toàn cây Acorus calamus var. angustatus , (thuộc họ Xương bồ – Acoraceae), trong tư liệu có chỗ ghi là *密花香蒲* (Mật hoa hương bồ). Phân bố: Tây Tạng.

Ngoài ra còn một số loài khác thuộc các chi Elsholtzia, Origanum, Acorus… tương truyền được dùng thay Hương nhu.

Công năng tác dụng:

Theo Dược Điển Trung Quốc, có một số lưu ý sử dụng Hương nhu cần lưu ý:

Hương nhu có tác dụng “phát tán phong hàn”, làm ra mồ hôi và giải biểu, nhưng thường được dùng trong các trường hợp mùa hè ưa ở rong râm mát, cảm nhiễm phong hàn gây sốt, sợ lạnh, đau đầu, không có mồ hôi… Thường phối hợp với Hoắc hương, Bội lan để dùng. Hương nhu có tác dụng “trừ thử thấp”, vì vậy thích hợp với các chứng do mùa hè ăn đồ sống lạnh, thấp trở tỳ vị gây nôn mửa, tiêu chảy, có thể phối với Biển đậu, Hoàng liên, Hậu phác. Hương nhu còn có công năng “lợi tiểu, tiêu thủy thũng”, có thể dùng đơn độc, hoặc phối với Bạch truật để kiện tỳ lợi thủy.
Hương nhu vừa có thể “phát hãn giải biểu”, vừa có thể “trừ thử hóa thấp”, nên trong mùa hè, khi vì ngồi mát uống lạnh mà sinh sợ lạnh, phát sốt, không mồ hôi kèm theo nôn mửa, tiêu chảy… thì là một vị thuốc thường dùng. Vị thuốc này tuy có thể trừ thử, nhưng tính ôn, tân tán, phần nhiều thích hợp với chứng “âm thử”. Người xưa nói: “Mùa hè dùng Hương nhu cũng như mùa đông dùng Ma hoàng”. Vì vậy, khi ứng dụng lâm sàng để trừ thử giải biểu, nhất thiết phải có chứng “sợ lạnh và không mồ hôi”. Nếu thuộc thử thấp kèm biểu hiện nhiệt, có thể phối hợp Hoàng liên. Còn đối với các chứng thử nhiệt gây mồ hôi nhiều, sốt cao, phiền khát… thì không phải phạm vi thích ứng của vị thuốc này.

Bài thuốc:

Mùa hè cảm nắng, nôn nao, đầy bụng: Dùng bài Hương nhu ẩm: Hương nhu 16g, Vỏ vối rừng 10g, Đậu ván sao (giã dập) 10g, Cam thảo nướng 6g. Sắc uống.
Cảm sốt, nóng lạnh, nhức đầu, nôn mửa, toàn thân dau nhức, không mồ hôi: Hương nhu trắng cả cành lá 30g, nấu nước xông hơi và uống 1 bát nước đang nóng cho ra mồ hôi.
Toàn thân sưng phù, đái vàng sẻn, hoặc đái gắt, bụng đầy: Hương nhu 40g, Cỏ sả 30g, Rau dừa nước 30g, sắc uống
Trẻ chậm mọc tóc: Hương nhu sắc đặc hòa với mỡ lợn bôi đầu hằng ngày (theo Nam Dược Thần Hiệu).