Trang nhà LƯƠNG Y PHAN CÔNG TUẤN

DƯỢC SĨ ĐẶNG NGỌC PHÁI: Thầy thuốc nhân dân với “phong trào trồng sâm nhân dân”

16/07/2025

Lâu nay, khi đề cập đến Sâm Ngọc Linh (SNL), người ta thường chỉ tán dương công lao của những người đầu tiên phát hiện cây SNL, hoặc vinh danh các nhà khoa học đã phát hiện ra những tác dụng kỳ diệu của SNL, ít khi đề cập đến công lao của những người có công bảo vệ nguồn giống và phát triển cây sâm trên núi Ngọc Linh. Nhân kỷ niệm 40 năm phát hiện cây SNL, xin ghi lại một số điều mà người viết tìm hiểu biết được, để góp phần tri ân, đối với  những người đã giữ gìn cho đất nước loài cây thuốc quý.

Từ cây “thuốc dấu” trước nguy cơ tuyệt diệt…

Ngày 19 tháng 3 năm 1973, giữa lúc cuộc chiến tranh giải phóng đang ở trong giai đoạn khốc liệt nhất, đoàn điều tra dược liệu thuộc Ban dân y Liên khu 5, do dược sĩ Đào Kim Long dẫn đầu, đã phát hiện ra cây nhân sâm mọc trên núi Ngọc Linh.

Đến nay đã tròn 40 năm. Một loài cây “thuốc dấu” hoang dại, mọc âm thầm, trong các rừng nguyên sinh, trên núi Ngọc Linh từ ngàn xưa, bỗng trở thành loài dược thảo nổi tiếng khắp cả trong nước và ngoài nước; được ghi vào dược điển với tên Sâm Ngọc Linh – Panax vietnamensis Hà et Grushv., hoặc  Panax articulatus K.L. Dao (1973) ex Ha et Grushvistky (1985).

Chỉ một thời gian ngắn sau khi phát hiện, SNL đã trở thành đề tài của trên 50 luận án tiến sĩ và công trình nghiên cứu trong và ngoài nước. Kết qủa nghiên cứu đã cho biết: Ngoài các saponin thường gặp trong các loài nhân sâm qúy trên thế giới, SNL còn có 26  saponin có cấu trúc khác. Ngay trong lá, cũng phân lập được 19 saponin, trong đó 8 saponin có cấu trúc mới. SNL còn có 17 loại acid amin, 20 loại khoáng chất vi lượng và tinh dầu. Ngoài những tác dụng tiêu biểu của các loại nhân sâm như  tăng lực, chống suy kiệt, tăng cường sức đề kháng, chống stress, chống ung thư, …. SNL còn có một số tác dụng khác, như kháng khuẩn cực mạnh, cầm máu, giải lo âu, trầm cảm, giảm đau …

Thế nhưng, khi kết quả nghiên cứu về tác dụng kỳ diệu của SNL được công bố rộng rãi, nhu cầu sử dụng SNL ngày càng tăng cao, đã dẫn tới tình trạng cung không đủ cầu. Chỉ một thời gian ngắn, tới đầu thập kỉ 80 của thế kỷ trước, SNL mọc tự nhiên bắt đầu khan hiếm. Từ những năm 90 về sau, rất nhiều người đã tìm mua SNL với giá rất cao.  Người dân tộc bắt đầu đổ vào rừng đào sâm; vì phát  nương, làm  rẫy cũng chỉ đủ ăn, còn bán sâm có ngay nhiều tiền. Ban đầu,  sâm nhiều tuổi mới được giá cao. Sau đó, sâm ít tuổi cũng vẫn bán được; người ta không còn nghĩ đến việc bảo tồn. Kết cục là,  từ 108 vùng sâm nguyên sinh ban đầu, đến đầu những năm 90, trên núi  Ngọc Linh chỉ còn lại chưa tới 10 vùng sâm, và trong đó chỉ điểm sâm Nước Nhét là vẫn nguyên vẹn. Loài sâm thuộc loại tốt nhất thế giới đã đứng trước nguy cơ tuyệt diệt.

May thay, khi đó vẫn còn có những người có tâm huyết, nghĩ đến việc cứu nguy, bảo tồn cây sâm.

Muốn bảo tồn và phát triển cây SNL, điều tiên quyết cần có cây giống. Nhưng yêu cầu về điều kiện sinh thái của cây sâm nói chung, SNL nói riêng, hết sức nghiêm ngặt. Cây sâm ưa khí hậu râm mát và ẩm thấp nhưng thoát nước tốt, đất có nhiều chất mùn, ánh sáng mặt trời chiếu chếch, kị nắng gắt và nhiệt độ cao …  Ngay vùng núi Ngọc Linh mênh mông, sâm cũng chỉ  lác đác ở 108 điểm. Khi  rừng nguyên sinh còn nhiều, SNL phân bố khá nhiều ở độ cao 1.500m, nhưng khi  rừng bị chặt phá quá nhiều, sâm chỉ còn phân bố chủ yếu ở độ cao 1.800- 2.100m. Muốn có những điều kiện sinh thái thích hợp, chẳng gì bằng lập các trại gây giống ở chính những địa điểm có SNL mọc tự nhiên.

Trong 108 điểm từng có SNL mọc tự nhiên,  16 điểm thuộc địa bàn tỉnh  Quảng Nam – Đà Nẵng cũ, số còn lại thuộc tỉnh Gia Lai – Kon Tum cũ. Từ năm 1978, Trạm nghiên cứu dược liệu  Quảng Nam – Đà Nẵng (do DS.Đống Viết Thắng làm Trưởng trạm) đã chọn Trà Linh  để tiến hành đầu tư xây dựng trại dược liệu SNL. Trà Linh là một xã vùng cao và xa nhất, nằm ở phía Tây – Nam của huyện Trà My, phía Tây giáp huyện Đắk Tô của tỉnh Kon Tum; độ cao trung bình 1600m so với mặt nước biển; đại bộ phận dân cư  (95%) là đồng  bào dân tộc Xê Đăng, đa số không biết tiếng Kinh, đời sống rất thiếu thốn, hơn 50% số hộ thuộc diện đói nghèo… Trà Linh cách xa thị xã Tam Kỳ khoảng 160km, là nơi chưa có đường giao thông, địa hình hiểm trở nên đi lại cực kỳ khó khăn. Từ Tam Kỳ, muốn đến được các trại sâm giống, sau khi đi xe hơi khoảng 100km, còn phải tiếp tục đi bộ, leo dốc, lách rừng, vượt suối tới 3-4 ngày; trong mùa mưa (từ tháng 7-12), đi còn lâu hơn nữa.

Khi mới thành lập trại phần lớn công nhân là người địa phương. Do thiếu kinh nghiệm tổ chức và kinh phí eo hẹp, nên cuộc sống của những người lao động trong trại hết sức khó khăn; ăn không đủ no, mặc không đủ ấm, lại cộng thêm bệnh tật, rắn độc cắn, nước lũ cuốn… và tiếp theo đó là chủ trương của Bộ Y tế loại bỏ mô hình trạm dược liệu các tỉnh, nên trại sâm giống chỉ còn tồn tại một vườn sâm ở Nước Nhét mà không có cán bộ quản lý.

Phải đến những năm cuối của thế kỷ XX, cụ thể từ năm 1997, nhờ sự nỗ lực và quyết tâm cao độ của cán bộ nhân viên ngành dược Quảng Nam, trong đó có sự đóng góp rất quan trọng của DS. Đặng Ngọc Phái,  các trại sâm giống ở Trà Linh mới bắt đầu dần dần khởi sắc.

…Đến phong trào trồng sâm nhân dân

Đặng Ngọc Phái thuộc thế hệ thanh niên có truyền thống cách mạng thời kỳ trước giải phóng. Năm 18 tuổi, bắt đầu ra chiến khu tham gia kháng chiến, được Ban dân y Quảng Nam cho đi đào tạo dược tá, rồi dược sĩ trung cấp và hoạt động liên tục trong ngành dược tới ngày giải phóng; làm nhiệm vụ pha chế thuốc, cấp phát thuốc cho các bệnh xá và các đội phẫu thuật ở tiền phương. Sau giải phóng, ông làm việc ở  Công ty dược Quảng Nam – Đà Nẵng. Năm 1988, sau khi tốt nghiệp dược sĩ đại học tại TP Hồ Chí Minh, được bổ nhiệm làm Phó trưởng phòng nghiệp vụ y dược, ở Sở  Y tế Quảng Nam – Đà Nẵng. Sau đó, trở thành trưởng phòng nghiệp vụ dược, rồi phó giám đốc Sở Y tế Quảng Nam (1997).

Đặng Ngọc Phái đặc biệt nặng tình với thuốc Nam, nhất là cây SNL. Ngay từ khi về Sở Y tế Quảng Nam, ông đã tích cực đề nghị, xin phép UBND tỉnh cho thành lập lại trạm dược liệu SNL, triển khai các phương án bảo tồn cây sâm nhằm bảo tồn nguồn gen và phát triển giống SNL. Năm 1998, đề án bảo tồn SNL đã được duyệt, với kinh phí ban đầu 100 triệu đồng. Đây là tiền dành cho các “nghiên cứu trong phòng thí nghiệm”, nhưng DS. Phái đã bàn với các cộng sự,  dành phần lớn kinh phí cho việc thu mua hạt giống và cây con, mở rộng diện tích sâm và nuôi công nhân ở  trại dược liệu Trà Linh. Mấy năm sau, tỉnh cấp thêm 250 triệu nữa, DS. Phái lại cho lập thêm vườn, nhân thêm giống sâm, với mục tiêu xa hơn là di thực sâm đến những vùng đất mới trong tỉnh như các huyện Phước Sơn, Tây Giang.

Suốt thời gian dài, đều đặn mỗi năm 3-4 lần, DS.Phái lại rời công sở, để lên Trà Linh. Mỗi chuyến thường nằm lại trong rừng hàng tuần, không chỉ để kiểm tra công việc trồng sâm,  mà còn luồn lách vào các cánh rừng già,  tìm sâm tự nhiên để lấy giống và  tìm các địa điểm thích hợp lập thêm các trại  nhân giống.  DS. Nguyễn Như Chính,  khi ấy là trưởng phòng nghiệp vụ dược có lần kể lại: “Đi với anh Phái, luồn rừng lội suối cực lắm. Nhưng cũng nhờ vậy mà bây giờ, nhiều anh em cơ bản nắm được bản đồ phân bố và cả đặc tính nhiều loài cây thuốc…”.

Đặng Ngọc Phái là nhà quản lý dược trưởng thành từ hoạt động thực tiễn, rất giàu kinh nghiệm trong công tác tổ chức và dân vận. Thời chiến tranh, ông đã nhiều lần được tuyên dương, vì một mình đã huy động được hàng trăm người dân tộc, cất giấu thuốc cho quân giải phóng, vận chuyển mỗi năm trên 500 thùng thuốc, để cấp phát cho các bệnh viện, bệnh xá, và các đội phẫu thuật tiền phương. Ông hiểu rõ, mọi việc muốn thành công phải dựa vào dân. Chính vì vậy, cùng với việc chỉ đạo triển khai  các biện pháp hữu hiệu, nhằm khôi phục các trại sâm giống Trà Linh,  DS. Đặng Ngọc Phái còn đề xuất chủ trương phát động “Phong trào trồng sâm nhân dân”.

Cho đến nay, mỗi khi nói tới các vườn sâm của dân bản địa, đồng nghiệp và người dân ở Quảng Nam cũng như Kon Tum vẫn thường nhắc tới chuyện DS Đặng Ngọc Phái lặn lội khắp các nơi, đi vận động đồng bào người dân tộc bảo vệ rừng, bảo vệ cây thuốc và trồng cây sâm. Ông Phái quan niệm, cây sâm là một tài sản thiên nhiên độc đáo, đã gắn liền với đồng bào dân tộc ở vùng Ngọc Linh từ ngàn xưa. Muốn phát triển sâm, không thể huy động  dân miền xuôi lên núi trồng sâm. Theo ông, nếu tích cực tuyên truyền,  phổ biến cho người dân bản địa biết rõ giá trị và lợi ích kinh tế của cây SNL, để người dân tự giác bảo vệ, biết cách chăm sóc các vùng dược liệu tự nhiên sẵn có, có kế hoạch thu hái và tái sinh; đồng thời có kế hoạch nhân giống, đem cây sâm đến trồng ở những nơi có điều kiện sinh thái phù hợp, thì tương lai sản lượng SNL hàng năm không những có thể đáp ứng được nhu cầu trong nước, mà có có thể xuất khẩu được.

Từ cuối thập niên 90, các trại sâm  ở Nam Trà My đã bắt đầu có  những cây giống đầu tiên. Đến năm 2000 Trại sâm Trà Linh đã cung cấp trên 100 ngàn cây giống, cho 63 hộ dân, ở thôn 2 và thôn 3 xã Trà Linh, để phát triển vùng dược liệu và xóa đói giảm nghèo. Trại còn giúp cho tỉnh bạn Gia Lai – Kon Tum hơn 35 ngàn cây sâm con, để trồng làm giống. Ngoài ra, còn cung cấp hàng ngàn cây sâm giống, để phục vụ cho nghiên cứu di thực SNL tới vùng đất mới ngoài tỉnh như Lâm Đồng, Sa Pa,…

Nhờ những cây giống đầu tiên do Trà Linh cung cấp, các trại sâm ở  tỉnh Kon Tum cũng hồi phục dần và đang phát triển mạnh. Dự tính, tới năm 2015 tỉnh  Kon Tum sẽ phát triển được khoảng 500 héc-ta diện tích sâm, trong đó có 100 héc-ta có thể thu hoạch, với sản lượng khoảng tới 40 tấn. Hiện tại, diện tích sâm do dân tự trồng ở Kon Tum cũng đã tới hàng trăm héc-ta.

Còn ở Trà Linh hiện nay,  nhờ “phong trào trồng sâm nhân dân”, do DS. Đặng Ngọc Phái phát động mà nhiều gia đình ở vùng sâu vùng xa đã thoát khỏi đói nghèo. Không ít  gia đình, nhờ sâm mà trở nên giầu có, nuôi được các con theo học đại học …

Trải qua 40 năm biết bao thăng trầm, tới thời điểm này, đã có thể khẳng định chắc chắn: Cây SNL đã hồi sinh. Cây đã được cơ quan chức năng đưa ra ngoài danh sách cây nguy cơ tuyệt chủng. Dược sĩ Đặng Ngọc Phái, người đề xướng “Phong trào trồng sâm nhân dân” đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Thầy thuốc ưu tú (1999), Thầy thuốc Nhân dân (2005). Đến , dù đã về hưu, nhưng ông vẫn năng nổ nhiệt tình với công tác hội Dược liệu, giúp đỡ các công ty Đông Nam dược thu mua dược liệu, giúp bà con địa phương tiêu thụ sản phẩm. Hằng năm ông vẫn hành hương về núi Ngọc Linh, mang theo nhiều loại thuốc chữa bệnh  để tặng các anh chị em công nhân và đồng bào dân tộc. Ông thường tâm sự: “Nhờ được gắn bó với cây thuốc và được đi nhiều, mình thấy khỏe hẳn ra!”…

Tác giả: Lương y Thái Hư

Nguồn: CTQ số 223, 03/ 2013