Trang nhà LƯƠNG Y PHAN CÔNG TUẤN

Đôi điều về sách “CHẨN ĐOÁN PHÂN BIỆT CHỨNG TRẠNG TRONG ĐÔNG Y” (phần I)

18/08/2025

Đôi điều về sách

“CHẨN ĐOÁN PHÂN BIỆT CHỨNG TRẠNG TRONG ĐÔNG Y”

I. TÓM TẮT NỘI DUNG VÀ THỂ LỆ BIÊN TẬP:

a.Tóm tắt nội dung:

Tên sách nguyên bản chữ Hán là “Trung y chứng trạng giám biệt chẩn đoán học” (中医症状鉴别诊断学), có thể dịch là “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y” là một chuyên khảo khoa học nghiên cứu lý luận và thực tiễn biện chứng của y học cổ truyền từ góc độ triệu chứng học. Ở lần xuất bản đầu tiên, toàn sách có 500 mục. Ở lần biên tập ấn bản thứ 2, sau khi hiệu đính, chỉnh lý toàn diện bản in thứ nhất, đã bổ sung thêm 123 mục mới, phần Tổng luận được hoàn thiện và hiện đại hơn, với diện mạo mới mẻ, phong phú, phản ánh những tiến triển và thành quả mới trong nghiên cứu chẩn đoán học Đông y ở Trung Quốc.

Toàn bộ sách gồm hai phần lớn: Tổng luận và Các chuyên luận.

• Tổng luận: Trình bày về khái niệm và ý nghĩa của triệu chứng, mối quan hệ giữa triệu chứng – cơ chế bệnh – bệnh – chứng – điều trị, cũng như cách thức tiến hành chẩn đoán phân biệt triệu chứng, đóng vai trò định hướng chung.
• Các chuyên luận: Tuyển chọn 623 triệu chứng thường gặp trong các chuyên khoa lâm sàng của Đông y như nội, phụ, nhi, ngoại, da liễu, ngũ quan khoa. Mỗi mục triệu chứng được biên soạn theo ba phần: [Khái niệm], [Phân biệt], [Trích lục văn hiến].

Sách có thể lệ biên soạn mới mẻ, nội dung phong phú, có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho các nhà chuyên môn trong khám chữa bệnh, giảng dạy và nghiên cứu khoa học Đông y.

b.Thể lệ biên tập:

1.Toàn bộ sách được chia thành hai phần: Tổng luận và Các chuyên luận.

• Tổng luận: Khái quát trình bày ý nghĩa của triệu chứng và cách tiến hành chẩn đoán phân biệt đối với triệu chứng, đóng vai trò nêu lên cương lĩnh chung.
• Các chuyên luận: Sắp xếp theo thứ tự các triệu chứng thường gặp của các khoa trong Y học cổ truyền như nội khoa, phụ khoa, nhi khoa, ngoại khoa, da liễu, ngũ quan khoa… Tổng cộng có 623 mục. Một số mục vừa là triệu chứng, vừa là bệnh danh, trong sách này đều được xử lý thống nhất như “triệu chứng”.

2. Mỗi mục triệu chứng đều biên soạn theo ba phần: [Khái niệm], [Phân biệt], [Trích lục văn hiến].

• [Khái niệm]: Thông thường trước tiên nêu định nghĩa, sau đó đến phân biệt khác biệt; đối với những triệu chứng chưa có tên gọi thống nhất, sẽ bàn luận rõ ràng để chỉnh lý nguồn gốc.
• [Phân biệt]: Gồm hai điểm là “chứng hậu (hội chứng) thường gặp” và “phân tích phân biệt”.
  • “Chứng hậu thường gặp”: Chủ yếu trình bày các biểu hiện triệu chứng lâm sàng của những hội chứng khác nhau mà triệu chứng này làm chủ chứng.
  • “Phân tích phân biệt”: Nhấn mạnh vào việc so sánh chi tiết từ các phương diện nguyên nhân, cơ chế bệnh, kiêm chứng, nguyên tắc trị liệu, v.v… Đây là trọng điểm của sách. Trong phần này đưa ra nguyên tắc điều trị và chọn phương thuốc nhằm tạo thuận tiện cho tham khảo khi lâm sàng.
• [Trích lục văn hiến]: Những tài liệu y văn được trích dẫn quán triệt phương châm “Trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng”, nhưng chủ yếu trích dẫn ra các ý kiến độc đáo của từng nhà.

3. Trong khi biên soạn, quy định phạm vi sử dụng hai chữ “Chứng (证)” và “Chứng (症)” trong sách:

• “证” chỉ chứng hậu (hội chứng).
• “症” chỉ chứng trạng (triệu chứng).

4. Các tài liệu được trích dẫn trong sách chủ yếu là các tài liệu đã công khai xuất bản, ít sử dụng tài liệu nội bộ; việc trích dẫn tuân theo nguyên tắc ít nhưng tinh.

5. Trong toàn bộ mục “triệu chứng” có nhắc đến các phương thuốc lựa chọn, cuối sách có kèm theo phụ lục phương tễ tổng hợp. Phụ lục này được biên soạn, sắp xếp theo số nét chữ đầu tiên của tên phương, nhằm thuận tiện tra cứu. Mỗi phương đều chú rõ nguồn gốc và thành phần, nhưng không ghi liều lượng.

II. NGUYÊN TẮC VÀ Ý NGHĨA BIÊN SOẠN:

Chẩn đoán phân biệt trong Đông y là một bộ phận quan trọng của Chẩn đoán học Đông y, thuộc lĩnh vực trung gian, có tính chất nối kết giữa lý luận cơ sở và thực tiễn lâm sàng. Bộ môn này gồm ba phần:

1. Chẩn đoán phân biệt chứng trạng (triệu chứng) trong Đông y;
2. Chẩn đoán phân biệt chứng hậu (hội chứng) trong Đông y;
3. Chẩn đoán phân biệt bệnh danh trong Đông y.

Việc biên soạn chuyên ngành Chẩn đoán phân biệt Đông y mang ý nghĩa lý luận và giá trị thực tiễn to lớn. Về mặt học thuật, nó hình thành một môn học mới ở ranh giới giữa cơ sở và lâm sàng, mở ra một hướng nghiên cứu mới cho sự kết hợp giữa chẩn đoán học và lâm sàng Đông y, làm phong phú nền học thuật và lấp đầy khoảng trống của ngành chẩn đoán phân biệt. Về mặt thực hành, bộ môn này có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao năng lực phân tích và phân biệt triệu chứng, chứng hậu, bệnh danh của các thầy thuốc. Có thể nói, sự ra đời của Chẩn đoán phân biệt Đông y là xu thế tất yếu của sự phát triển lý luận, là nhu cầu thực tiễn của lâm sàng, đồng thời là một trong những yêu cầu bức thiết trong tiến trình hiện đại hóa Đông y.

Trong đó, “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y” là một thành tố quan trọng. “Phân biệt triệu chứng” nghĩa là vận dụng lý luận cơ bản và phương pháp biện chứng của Đông y để phân tích triệu chứng; cụ thể, là phân tích đặc điểm khi cùng một triệu chứng xuất hiện ở các chứng hậu khác nhau, cũng như nhận định triệu chứng ấy có thể gặp trong những chứng hậu nào. Như vậy, vấn đề đặt ra là: cùng một chủ chứng, nhưng chứng hậu lại khác nhau – đây chính là nội dung trọng tâm của phân biệt triệu chứng, chứ không phải là sự phân biệt giữa các triệu chứng khác nhau.

Ví dụ, triệu chứng “tê lưỡi” có thể gặp trong nhiều chứng hậu khác nhau: “huyết hư tê lưỡi”, “can phong tê lưỡi”, “đàm trở tê lưỡi”… Tuy cùng là tê lưỡi, nhưng chứng hậu khác biệt do căn nguyên và cơ chế bệnh sinh không giống nhau. Hơn nữa, mỗi chứng hậu còn có những kiêm chứng đặc thù:

• Huyết hư tê lưỡi: lưỡi nhạt, tê, kèm mặt trắng úa vàng, hồi hộp, thở ngắn, mạch tế nhược.
• Can phong tê lưỡi: tê kèm cứng, kèm khó nói, có thể té ngã đột ngột, mạch huyền tế sác.
• Đàm trở tê lưỡi: tê kèm rêu lưỡi dày nhớt, kèm hoa mắt, mạch hoạt.

Chính những kiêm chứng này mới là điểm tựa cho chẩn đoán phân biệt. Nếu chỉ xét chủ chứng mà không kết hợp kiêm chứng, thì việc phân biệt trở nên bất khả. Bởi lẽ, giống như mọi sự vật đều phải đặt trong mối liên hệ, nếu tách rời, sẽ không thể so sánh và phân biệt. Do đó, Chẩn đoán phân biệt triệu chứng Đông y chính là sự tổng kết quy luật biểu hiện của cùng một chủ chứng trong các chứng hậu khác nhau, chỉ rõ căn nguyên và cơ chế bệnh sinh, đồng thời thông qua kiêm chứng làm đầu mối, giúp thầy thuốc lâm sàng dễ dàng nắm bắt. Đây chính là đặc điểm nổi bật của bộ môn này.

Theo yêu cầu của “chẩn đoán phân biệt”, lẽ ra việc phân tích chỉ cần dừng lại ở chủ chứng, kiêm chứng, căn nguyên và cơ chế bệnh sinh. Tuy nhiên, để gắn bó hơn với nhu cầu thực tiễn của thầy thuốc, sách còn bàn lược về nguyên tắc trị liệu, phép lập phương và dùng thuốc ở các chứng hậu khác nhau, dưới góc độ phân biệt. Về hình thức, có thể gây hiểu nhầm là “đối chứng trị liệu”, nhưng thực chất, toàn bộ tác phẩm xuyên suốt tinh thần “biện chứng luận trị”, nên sẽ không dẫn đến sự ngộ nhận này.

Trong biện chứng Đông y, phân tích triệu chứng là bước căn bản, là nền tảng để tiến hành biện chứng. Không có khả năng phân tích triệu chứng, thì việc biện chứng hầu như không thể hình dung. Vì vậy, rèn luyện năng lực phân tích và phân biệt triệu chứng là một trong những kỹ năng cơ bản cần thiết của thầy thuốc. Tác phẩm “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y” có ý nghĩa lớn trong việc nâng cao năng lực này cho lâm sàng.

Tuy là sáng tác mới, nhưng manh nha của lĩnh vực này đã có từ xưa. Chẳng hạn, trong danh tác “Đan Khê Thủ Kính” (丹溪手镜) đời Nguyên, đã tập hợp nhiều nội dung phân biệt triệu chứng. Khi bàn về chứng “tự hãn”, sách đã phân tích thành các chứng như: phong tà phạm vệ, thử tà phạm vệ, thấp tà phạm vệ, phong thấp tự hãn, hàn nhập lý hóa nhiệt tự hãn, lậu bất chỉ ác phong tự hãn, dương minh phát nhiệt tự hãn, nhu toàn tự hãn, hoắc loạn tự hãn, thiếu âm bệnh tự hãn… thậm chí còn nêu cả những tình huống “bất trị chứng”. Có thể nói, phân biệt rất chi tiết, song xét từ góc độ hôm nay, vẫn còn thiếu tính hệ thống và toàn diện. Chính vì vậy, ban biên soạn đã tập hợp trí tuệ tập thể, kế thừa thành quả học thuật của tiền nhân, đồng thời kết hợp thực tiễn lâm sàng hiện nay, để biên soạn thành sách này. Do đó, “Chẩn đoán phân biệt triệu chứng trong Đông y” vừa là sự kế thừa kinh nghiệm quý báu của tiền nhân, vừa là sự phát huy và phát triển thành quả học thuật của họ.

Công trình này được biên soạn theo những nguyên tắc cơ bản sau:

1. Lấy lý luận Đông y làm kim chỉ nam, nhấn mạnh đặc trưng biện chứng;
2. Quán triệt phương châm “song bách” (trăm hoa đua nở, trăm đua tiếng);
3. Vừa kế thừa, tổng kết hệ thống kinh nghiệm của tiền nhân, vừa phản ánh sự phát triển thực tiễn lâm sàng hiện đại;
4. Chú trọng ba đặc tính: tính hệ thống, tính quy luật, tính khoa học.

Về phương pháp, việc phân chứng trong sách căn cứ vào tám hệ thống biện chứng hiện hành: bát cương, khí huyết tân dịch, nguyên nhân bệnh, tạng phủ, lục kinh, vệ-khí-doanh-huyết, tam tiêu, kinh lạc… nhằm góp phần chuẩn hóa và hệ thống hóa lý luận chẩn đoán Đông y.

(còn nữa)

PHAN CÔNG TUẤN tổng hợp