Trang nhà LƯƠNG Y PHAN CÔNG TUẤN

TIÊN HIỀN CÁCH NGÔN 5

22/07/2025

先贤格言

CÁCH NGÔN CỦA TIÊN HIỀN

(Trích ĐÔNG Y BẢO GIÁM)

KỲ 5:

丹溪飮食箴曰     Bài Châm ngôn về ăn uống của Chu Đan Khê viết:

人身之贵父母遗体    Thân người vốn quý, cha mẹ truyền trao.

为口伤身滔滔皆是    Tham thực cực thân, thói đời là vậy.

人有此身飢渴洊兴    Người có thân ấy, đói khát dấy lên

乃作飮食以遂其生    Bèn uống ăn liền, để mà nuôi sống.

睠彼昧者因纵口味    Kẻ ngu phóng túng, ngon ngọt thả ga

五味之过疾病蜂起    Năm vị quá đà, sinh nhiều bệnh tật.

病之生也其机甚微    Bệnh nguyên dẫn dắt, nhỏ nhặt lắm điều,

馋涎所牵忽而不思    Thèm muốn ăn liều, vô tư chẳng nghĩ.

病之成也飮食俱废   Đến khi bệnh quỵ, ăn uống bỏ bê,

忧贻父母医祷百计    Cha mẹ não nề, cầu thầy chạy thuốc…

山野贫贱淡薄是谙    Dân quê đạm bạc, quen sống nghèo nàn

动作不衰此身亦安    Mà thân thể an, sức không giảm sút.

均气同体我独多病    Khí thể chẳng khác, riêng ta bệnh hoài

悔悟一萌尘开镜净    Phải liệu xét soi, mối manh tỉnh ngộ.

曰节飮食易之象辞    Ăn uống điều độ, Dịch tượng có lời⁽⁵⁾.

养小失大孟子所讥    Mạnh Tử chê cười, “Dưỡng nhỏ mất lớn”⁽⁶⁾

口能致病亦败尔德    Miệng gây bệnh hoạn, lại hỏng đức mình,

守口如甁服之无斁○  “Giữ miệng như bình”⁽⁷⁾, mới không hủy hoại.

丹溪色慾箴曰   Bài Châm ngôn về sắc dục của Chu Đan Khê viết:

惟人之生与天地参     Xen giữa đất trời, con người tham dự.

坤道成女乾道成男     Khôn đạo thành nữ, Càn đạo thành nam

配为夫妇生育攸寄     Phối làm vợ chồng, sinh con dưỡng dục.

血气方刚惟其时矣     Khí huyết sung túc, ấy chỉ có thời,

成之以礼接之以时    Hôn lễ lứa đôi, chọn giờ giao tiếp,

父子之亲其要在玆     Cha con thân thích, mong muốn điều này.

睠彼昧者徇情纵慾     Kẻ ngu mê say, chạy theo tình dục

惟恐不及济以燥毒     Sợ không dừng kịp, độc hại khôn lường.

气阳血阴人身之神     Huyết âm khí dương, Thần tồn thân thể

阴平阳秘我体长春     Âm bình dương bí⁽⁸⁾, ta mới trẻ lâu.

血气几何而不自惜     Khí huyết có bao, mà không nỡ tiếc?

我之所生翻为我贼     Tự ta lại giết, nguồn sống trong ta.

女之耽兮其慾实多     Nữ giới bê tha, rẫy đầy lòng dục.   

闺房之肃门庭之和     Khuê phòng nghiêm túc, nhà cửa vui vầy.

士之耽兮其家自废     Nam trót đắm say, gia đình tan nát,

卽丧厥德此身亦悴     Ân đức mất mát, tiều tụy tấm thân.

远彼帷薄放心乃收     Bèn sớm tỉnh tâm, tránh xa màn trướng,

飮食甘味身安病瘳     Chăm lo dinh dưỡng, bệnh khỏi thân an.

Chú thích:

(5) Lời tượng quẻ Di trong  Kinh Dịch có nói: “Di, quân tử dĩ thận ngôn ngữ, tiết ẩm thực – 頤,君子以愼言語,節飲食”. Cụ Phan Bội Châu dịch: Quân tử xem tượng quẻ Di, mà nghĩ ra được cách nuôi thân, nuôi thân cần nhất là hai việc: Một là, dưỡng đức; hai là, dưỡng thể. Vì muốn dưỡng đức, thời cần cẩn thận ở nơi nói phô (thận ngôn ngữ). Vì muốn dưỡng thể, thời phải dè dặt ở nơi ăn uống (tiết ẩm thực). Ngôn ngữ, thời sao cho được chính đáng; ẩm thực, thời làm sao  cho vừa thích nghi. Đó là đạo Di của quân tử. (CHU DỊCH, Sào Nam Phan Bội Châu, tr.408, NXB VHTT, 1996).

 (6) Nguyên văn  “Dưỡng tiểu thất đại- 养小失大“.

Sách Mạnh Tử, thiên Cáo Tử thượng, có nói: “Ẩm thực chi nhân, tắc nhân tiện chi hỹ, vị kỳ dưỡng tiểu dĩ thất đại dã –  饮食之人，则人贱之矣，为其养小以失大也”. Đoàn Trung Còn dịch: Kẻ nào chỉ chuyên việc ăn uống mà thôi, thì đáng cho người ta chê, vì kẻ ấy lo dưỡng phần nhỏ nhen (là cái miệng và cái bụng), mà quên mất phần to tát (là cái tâm chí) vậy. (MẠNH TỬ, quyển Hạ, tr.171, Trí Đức Tòng Thơ, Sài Gòn, 1950).

 (7) Nguyên văn “Thủ khẩu như bình – 守口如甁”

(Thủ: Gìn giữ. Khẩu: miệng. Như: giống như. Bình: cái lọ).  Thủ khẩu như bình là giữ cái miệng mình giống như cái miệng bình. Ý nói: giữ im lặng (vì cái miệng bình không biết nói).

Ông Châu Tử nói rằng:

Thủ khẩu như bình, phòng ý như thành,

Thị phi chỉ vị đa khai khẩu,

Phiền não giai nhơn cưỡng xuất đầu.

Nghĩa là:

Giữ miệng như miệng bình, ngừa ý như giữ thành.

Chuyện thị phi chỉ vì mở miệng nói nhiều,

Phiền não đều do sự gắng gượng mà ra trước hết.

Ý nói: Cần phải gìn giữ lời nói, không nên phát ngôn bừa bãi, nói ra câu nào thì phải suy nghĩ cẩn thận, cần thì nói, không cần thì đừng nói, bởi vì việc thị phi đều do lời nói gây ra. Cho nên cổ nhân nói: Đa ngôn đa quá (nói nhiều thì lỗi nhiều). Nên cẩn thận lời nói và nên nói ít. (Theo CAO ÐÀI TỪ ÐIỂN, Soạn giả: ÐỨC NGUYÊN, http://caodaism.org/CaoDaiTuDien/th/th5-023.htm)

 (8) Âm bình dương bí: Nội Kinh Tố Vấn nói: “Âm bình Dương bí, tinh thần nãi trị; Âm Dương ly quyết, tinh khí nãi tuyệt” – 阴平阳秘，精神乃治，阴阳离决，精气乃绝。 Câu này rất khó dịch thoát ý, chúng tôi theo Cụ Nguyễn Tử Siêu, dịch gần như chỉ phiên âm: “Âm bình dương bí, tinh thần sẽ trị, Âm dương ly biệt, tinh khí sẽ tuyệt”.  Bên dưới Cụ có chú thích thêm rằng: “Bình là quân bình, bí là kín đáo, bền chặt. Tức là ý nói hòa hợp với nhau. Riêng Dương vẫn phải giữ bền bên ngoài”. (HOÀNG ĐẾ NỘI KINH TỐ VẤN, Nguyễn Tử Siêu dịch, tr.36, NXB TP.HCM, 1992).

PHAN CÔNG TUẤN  dịch và chú

(Tạp chí CTQ số 145, tr.17)