Cẩm nang Đông dược: DƯỢC TÍNH BÌNH LUẬN

28/10/2023

DƯỢC TÍNH BÌNH LUẬN PHÚ

藥性評論賦

A. GIỚI THIỆU:

Dược tính bình luận là bài phú chữ Hán khá phổ biến trong y giới cổ truyền. Nội dung không chỉ giới thiệu tính dược cơ bản của các vị thuốc mà còn trình bày nhiều vấn đề rất bổ ích thiết thực cho người học thuốc như sự phối hợp (dùng chung) để tăng cường tác dụng, phân biệt sự giống và khác nhau giữa các nhóm thuốc, chỉ định và chống chỉ định dùng thuốc với các hội chứng bệnh…

Với hình thức văn biền ngẫu thể phú (có vần có điệu, từng cặp 2 câu đối nhau ) và sử dụng phần lớn các thuật ngữ Đông y thông thường nên nhiều người trong nghề dù không biết chữ Hán nghe đọc cũng hiểu được và dễ dàng thuộc lòng.

Dù để tâm tìm kiếm nhiều năm nhưng đến nay chúng tôi vẫn chưa tìm được một bản văn khắc in nào của bài phú, cả chữ Hán lẫn chữ Việt. Hiện chỉ sưu tầm được 4 bản chép tay, gồm các bản của L.Y Nguyễn Anh Dũng ở Bà Rén, Quế Sơn và cố L.Y Lê Văn Thịnh ở Gò Nổi, Điện Bàn đều thuộc tỉnh Quảng Nam, bản của thầy Giáo Bích ở Khuê Trung (Cẩm Lệ) và L.Y Nguyễn Đức Dũng ở Thanh Khê (Đà Nẵng). Vì vậy nên chưa thể công bố chính xác nguồn gốc và tác giả bài phú, mà theo chúng tôi, rất có thể là di sản độc đáo của y dược cổ truyền Việt Nam.

Do việc truyền khẩu và chép tay dễ dẫn đến tình trạng “tam sao thất bản”, không tránh khỏi nhiều chỗ dị biệt giữa các văn bản có được, nên chúng tôi cố gắng xem xét, đối chiếu và hiệu chỉnh văn bản cho hợp lý khi sao lục giới thiệu nguyên văn bài phú chữ Hán này.

Về bản dịch, chúng tôi chủ yếu dịch Nôm một số chữ có chức năng ngữ pháp cho người đọc thiếu vốn căn bản chữ Hán cũng có thể hiểu, nhưng thỉnh thoảng có phiên âm thuần tuý bởi hầu hết thuật ngữ đông y khá quen thuộc (khi cần thiết lắm thì chú thích trong ngoặc đơn).

Có một số câu phú nội dung có vẻ trùng lặp nhưng diễn đạt khác như câu số 10 và 14, chúng tôi vẫn giữ nguyên văn.

Số thứ tự các cặp câu phú là của chúng tôi thêm vào cho bạn đọc tiện theo dõi đối chiếu 2 văn bản Hán – Việt.

Do trình độ và tư liệu hạn chế, nên chắc chắn việc sao lục, hiệu đính và chuyển dịch bài phú của chúng tôi không tránh khỏi thiếu sót, nhầm lẫn. Mong bạn đọc kịp thời bổ sung và hiệu đính tác phẩm, truy tìm nguồn gốc tác giả, góp phần bảo tồn, phổ biến một y văn quý báu “từ trong di sản” do người xưa để lại.

B.NGUYÊN BẢN CHỮ HÁN VÀ DỊỄN NÔM:

1.人參扶元氣而起死回生，配黃蓍何方敢敵 ?

黃蓍補元陽而延年長壽，亞人參誰藥勝功。

Nhân sâm phò nguyên khí nên khởi tử hồi sinh, phối Hoàng kỳ phương nào sánh nổi ;

Hoàng kỳ bổ nguyên dương nên kéo dài tuổi thọ, sau Nhân sâm còn thuốc nào hơn?

2.附子雖曰回陽，引虛火可加牛膝；

白朮雖云止瀉，真脾寒須賴桂薑。

Phụ tử tuy bảo hồi dương, dẫn hư hoả phải gia Ngưu tất;

Bạch truật tuy rằng cầm tả, đúng tỳ hàn nên cậy Quế, Khương.

3.甘杞杜仲無熟地何以填精補腎；

參朮黃蓍無附子焉能助急回陽。

Câu kỷ, Đỗ trọng thiếu Thục địa lấy gì điền tinh bổ thận;

Sâm, Truật, Hoàng kỳ không Phụ tử làm sao cấp cứu hồi dương.

4.汗出亡陽, 白朮黃蓍能止汗；

陽虛厥逆，乾薑附子急回陽。

Hãn xuất vong dương, Bạch truật Hoàng kỳ nhanh liễm hãn;

Dương hư quyết nghịch, Can khương Phụ tử chóng hồi dương.

5.沙參雖代人參，人參陽而沙參性補陰；

生地雖同熟地，熟地溫而生地性寒涼。

Sa sâm tuy thế Nhân sâm, Nhân sâm dương mà Sa sâm bổ âm;

Sinh địa tuy đồng Thục địa, Thục địa ôn mà Sinh địa hàn lương.

6.滋真水滋真陰，生熟二黃相似；

扶元陽扶元氣，參蓍二藥同功。

Tư chân thuỷ, tư chân âm, Sinh – Thục địa đều tương tự;

Phò nguyên dương, phò nguyên khí, Sâm – Kỳ hai thuốc đồng công.

7.生地沙參白芍玄參同天麥二門陽損須為最忌；

肉桂附子乾薑半夏與白蒼二朮陰虛切不可加。

Sinh địa, Sa sâm, Bạch thược, Huyền sâm cùng Thiên môn, Mạch môn, dương khí tổn thương tối kỵ;

Nhục quế, Phụ tử, Can khương, Bán hạ với Thương truật, Bạch truật, âm hư nhất thiết cấm dùng.

8.久咳虛勞，潤肺氣須宜百合；

勞傷火咳，清肺金當用麥門。

Cửu khái (ho lâu) hư lao, nhuận phế khí nên dùng Bách hợp;

Lao thương hoả khái (ho nhiệt), thanh phế kim đáng dụng Mạch môn.

9.瀉寔火須用芩蓮，真熱勝剛強最捷；

引虛火宜加桂附，扶元陽衰損漸回。

Tả thực hoả nên dùng Cầm – Liên, thực nhiệt đốt bừng bừng nhanh dập:

Dãn hư hoả nên gia Ngưu tất, giúp nguyên dương suy tổn phục hồi.

10.肺金有火而咳痰，貝母兮化痰清熱；

肺腎勞傷而咳血，阿膠兮養血滋陰。

Phế kim có hoả mà ho đàm, dùng Bối mẫu hoá đàm thanh nhiệt;

Phế thận lao thương mà khái huyết (ho ra máu), lấy A giao dưỡng huyết tư âm.

11.產後血滯寒疼，好肉桂當歸牛膝；

產後血凝腹痛，用當歸蘇木紅花。

Sản hậu huyết trệ lạnh đau, hảo Nhục quế, Đương quy, Ngưu tất;

Sản hậu huyết ngưng phúc thống, dụng Đương quy, Tô mộc, Hồng hoa.

12.兒枕常疼，山查與當歸牛膝；

胞衣不下，牛膝同肉桂麝香。

Nhi chẩm (dạ con) thường đau, Sơn tra với Đương quy, Ngưu tất;

Nhau thai không xuống, Ngưu tất cùng Nhục quế, Xạ hương.

13.產後血污，用益母而血虛最忌；

虛中崩瘺，用茅根而涼血宜增。

Sản hậu huyết dơ dùng Ích mẫu, nhưng huyết hư tối kỵ;

Hư suy băng lậu dùng Mao căn, cần lương huyết nên tăng.

14.咳血宜用阿膠，勞傷腎滋陰補腎；

嗽痰須宜貝母，火剋金清火扶金。

Khái huyết nên dụng A giao, lao thương thận tư âm bổ thận;

Thấu đàm (ho đàm) nên dùng Bối mẫu, hoả khắc kim thanh hoả phò kim.

15.氣滯瀉宜用陳皮，虛瀉兮滑腸須減；

氣滯脹宜加厚朴，虛脹兮氣弱須防。

Khí trệ đi tả dùng Trần bì, hư mà tả hoạt trường nên giảm;

Khí trệ bụng trướng gia Hậu phát, hư mà trướng khí nhược nên phòng.

16.氣滯心疼，沉香配玄胡甚妙；

血虛腹痛，白芍增甘草最佳。

Khí trệ tim đau, Trầm hương phối Huyền hồ rất diệu;

Huyết hư phúc thống, Bạch thược tăng Cam thảo rất hay.

17.消癰腫毒，金銀花配與連翹；

托裡諸瘡，黃蓍嫩功同甘草。

Tiêu ung thũng độc, Kim ngân hoa phối với Liên kiều;

Thác lý chư sang, Hoàng kỳ nộn (non) công đồng Cam thảo.

18.艾葉阿膠醫血漏血耗胎動；

地榆槐花治腸風下血有功。

Ngải diệp, A giao trị huyết lậu, huyết hao, thai động;

Địa du, Hòe hoa trị trường phong hạ huyết có công.

19.陽虛而汗多不止，白朮黃蓍能固表；

陽虛而厥冷身涼，乾薑附子急回陽。

Dương hư ra mồ hôi không ngớt, Bạch truật Hoàng kỳ dùng cố biểu;

Dương hư tay chân lạnh thân mát, Can khương Phụ tử gấp hồi dương.

20.血虛而大便閉燥，熟地當歸能潤血；

熱結而大便不通，大黃只殼必通腸。

Huyết hư mà đại tiện bế táo, Thục địa Đương quy làm nhuận huyết;

Nhiệt kết mà đại tiện bất thông, Đại hoàng Chỉ xác tất thông trường.

21.紅花桃仁破瘀血月經凝滯；

玄胡蘇木行瘀血月水不通。

Hồng hoa, Đào nhân phá ứ huyết nguyệt kinh ngưng trệ;

Huyền hồ, Tô mộc hành ứ huyết nguyệt thuỷ bất thông.

22.防風天麻定風癇一時拘急；

殭蚕全蠍療急驚口眼喎斜。

Phòng phong, Thiên ma định phong giản nhất thời câu cấp;

Cương tàm, Toàn yết trị cấp kinh khẩu nhãn oa tà (miệng mắt méo lệch).

23.紫蘇羌活真發汗之才甚重；

升麻乾葛是解肌之藥稍輕。

Tử tô, Khương hoạt, thuốc phát hãn xếp vào hạng nặng;

Thăng ma, Càn cát, thuốc giải cơ thuộc loại nhẹ nhàng.

24.肺火而咳嗽無痰，五味麥門能潤肺；

脾濕而咳嗽有痰，陳皮半夏善消痰。

Phế hoả mà khái thấu không đàm, Ngũ vị Mạch môn làm nhuận phế;

Tỳ thấp nên khái thấu có đàm, Trần bì Bán hạ giỏi tiêu đàm.

25.產後而中風口禁，荊芥當歸通血脈；

產後而角弓反張，洒淋黑豆達周身。

Sản hậu mà trúng phong cấm khẩu , Kinh giới Đương quy thông huyết mạch;

Sản hậu mà giác cung phản trương, Rượu ngâm Hắc đậu đạt châu thân.

26.中風而口禁不開，急用烏梅擦其齒；

中風而痰涎壅盛，南星半夏導其痰。

Trúng phong mà khẩu cấm bất khai, gấp dùng Ô mai xát răng miệng;

Trúng phong mà đàm diên ủng thịnh, Nam tinh Bán hạ đạo kỳ đàm.

27.中風而氣閉不通，皂角細辛吹其鼻；

中風而兼痰搐搦，星香薑汁散其痰。

Trúng phong mà khí bế bất thông, Tạo giác Tế tân thổi vào mũi;

Trúng phong mà có đàm co quắp, (Nam)Tinh, (Mộc)Hương, Khương trấp tán sạch đàm.

28.產後而血暈血衝，麒麟竭功同沒藥；

產後而血凝兒枕，五靈脂配與蒲黃。

Sản hậu mà huyết vựng huyết xung, Kỳ lân kiệt công đồng Một dược;

Sản hậu mà huyết ngưng nhi chẩm (dạ con), Ngũ linh chi phối với Bồ hoàng.

29.久瀉而氣陷脫肛，五味烏梅能收氣；

久痢而滑腸不止，訶黎肉蔻善澀腸。

Cửu tả lỵ mà khí hãm thoát giang, Ngũ vị Ô mai làm thâu khí;

Cửu tả lỵ mà hoạt trường chẳng ngớt, Kha lê (Kha tử) Nhục khấu giỏi sáp trường.

30.氣聚而胸腹脹膨，白芥功同厚朴；

霍亂而轉筋不止，木瓜配與吳萸。

Khí tụ mà bụng ngực trướng căng, Bạch giới công đồng Hậu phát;

Hoắc loạn mà chuyển cân không dứt, Mộc qua phối với Ngô du.

31.血凝氣滯而心疼，香附玄胡能取效；

氣滯血凝而腫痛，乳香沒藥最多功。

Huyết ngưng khí trệ mà tim đau, Hương phụ Huyền hồ dùng đặc hiệu;

Khí trệ huyết ngưng mà thũng thống, Nhủ hương Một dược tối đa công.

32.氣滯而腹痛，只殼沉香白寇；

虫多而腹痛，使君苦練兵榔。

Khí trệ mà phúc thống: Chỉ xác, Trầm hương, Bạch khấu;

Giun sán mà phúc thống: Sử quân, Khổ luyện, Binh lang.

33.氣滯而大小便閉，羅菔子之功不少；

血凝而水道不通，肥牛膝之效如神。

Khí trệ mà đại tiểu tiện bế, La bặc tử có công không nhỏ;

Huyết ngưng mà thuỷ đạo bất thông, Phì ngưu tất hiệu quả như thần.

34.桔梗載諸藥上升；

桂枝達橫行枝節。

Kiết cánh tải các thuốc đi lên;

Quế chi đưa ra ngang xương khớp.

35.引下部可加牛膝；

欲上行必用升麻。

Dẫn xuống dưới thì gia Ngưu tất;

Muốn đưa lên phải có Thăng ma.

36.大黃性逐血凝，尃蕩滌熱邪之效；

羅菔善行氣滯，有推墻倒壁之功。

Đại hoàng tính trục huyết ngưng, chuyên quét sạch nhiệt tà tích trệ;

La bặc giỏi hành khí trệ, sức thuốc xô ngã vách xiêu tường .

37.呃逆不止兮，木香兵榔降其氣而逆自止；

嘔吐不已兮，生薑半夏散其逆而嘔即寧。

Ách nghịch không dứt chừ, Mộc hương Binh lang giáng được khí, ách nghịch tự hết;

Ẩu thổ không thôi chừ, Sinh khương Bán hạ tán được nghịch, ẩu thổ hết liền.

38.厥冷四肢，附子行速於薑桂；

溫中脾胃，附子可讓於桂薑。

Quyết lãnh tứ chi, Phụ tử dùng nhanh hơn (Can) Khương- (Nhục) Quế;

Ôn trung tỳ vị, Phụ tử nhường thua hẳn Quế – Khương.

39.陰陽俱損，熟地配人參上品；

水火兩虛，熟地同桂附相依。

Âm dương đều tổn, Thục địa phối Nhân sâm cực tốt;

Thuỷ hoả lưỡng hư, Thục địa thêm Quế Phụ càng hay.

40.歸芍雖能養陰，歸潤血而芍能收氣；

懷朮皆能止瀉，朮性溫而懷性微涼。

Quy Thược tuy cùng dưỡng âm, Quy nhuận huyết mà Thược thì thâu khí;

Hoài (sơn), Truật đều làm chỉ tả, Truật tính ôn mà Hoài tính hơi lương (mát).

41.扁豆懷山，脾土弱和中止瀉；

麥門五味，肺金虛納氣歸原。

Biển đậu Hoài sơn, tỳ thổ nhược hoà trung chỉ tả;

Mạch môn Ngũ vị, phế kim hư nạp khí quy nguyên.

42.陰虛挾火，朮附桂薑最忌；

陽虛內寒，門冬地芍不宜。

Âm hư hiệp hoả, Truật Phụ Quế Khương tối kỵ;

Dương hư nội hàn, Môn đông Địa Thược chẳng nên.

43.汗出陽虛發汗藥不宜一味，如羌活紫蘇可畏；

陰虛血弱破血方不可壹方，如桃仁蘇木愈耗。

Dương hư hãn xuất, thuốc phát hãn chớ dùng một vị, như Khương hoạt Tử tô đều sợ;

Âm hư huyết nhược, phương phá huyết chớ nên đụng đến, như Đào nhân Tô mộc lìa xa.

44.傷寒腹脹，裏有邪不宜白朮；

傷寒便閉，裏有熱最忌巴霜。

Thương hàn bụng trướng, lý hữu tà không dùng Bạch truật;

Thương hàn tiện bế, lý hữu nhiệt tối kỵ Ba sương.

45.腳疼腰痛用杜仲增加牛膝；

填精益髓尋枸杞更有菟絲。

Chân nhức lưng đau dùng Đỗ trọng gia thêm Ngưu tất;

Thêm tinh ích tuỷ tìm Câu kỷ lại có Thố ty.

46.養血安心，酸棗與茯神遠志；

增精固髓，枸杞同山藥山茱。

Dưỡng huyết an thần Toan táo với Phục thần Viễn chí;

Tăng tinh cố tuỷ Câu kỷ đồng Sơn dược Sơn thù.

47.白苓赤苓白補虛而赤通水道；

歸身歸尾身潤血而尾逐血凝。

Bạch linh Xích linh, bạch bổ hư mà xích thông thuỷ đạo;

Quy thân Quy vĩ, thân nhuận huyết mà vĩ trục huyết ngưng.

48.瀉心火當用黃連；

清肺金須宜梔子。

Tả tâm hoả sử dụng Hoàng liên;

Thanh phế kim nên dùng Chi tử.

49.氣中血藥五靈與玄胡沒藥；

血中氣藥川芎同香附山查。

Khí trung huyết dược: Ngũ linh chi Huyền hồ Một dược;

Huyết trung khí dược: Xuyên khung cùng Hương phụ Sơn tra.

50.止瀉兮朮芍多功，性善助脾收氣；

休痢兮芍歸最速，才能調氣潤腸。

Cầm bệnh tả Truật Thược nhiều công, tính giỏi trợ tỳ thâu khí;

Hưu lỵ tật Thược Quy rất chóng, tài năng điều khí nhuận trường.

51.走經絡而達四肢，附子常常有此；

榮皮膚而透筋骨，好酒往往有之。

Tẩu kinh lạc mà đạt tứ chi, Phụ tử thường thường như vậy;

Vinh bì phu mà thấu cân cốt, Rượu ngon lắm lúc có công.

C. CHÚ THÍCH:

Trên đây là toàn văn bài phú Dược tính bình luận do chúng tôi sao lục và phiên dịch. Do chép tay, và có lẽ phần lớn chép theo trí nhớ nên số lượng và thứ tự các câu, các vế, các từ nhiều khi chép sai, chép sót hoặc đảo lộn (như trường hợp 2 câu 26-27) là chuyện thường. Trong 4 bản chữ Hán chép tay chúng tôi có được, theo đánh số của chúng tôi, có 1 bản 48 câu, 2 bản 49 câu và 1 bản 50 câu. Trong tình trạng tam sao thất bản như vậy nhưng có điều rất lạ là nội dung bài phú cơ bản rất thống nhất, chỉ trừ vài ba câu có dị biệt như sau:

-Câu 1: “Hoàng kỳ bổ nguyên dương” có 1 bản chép “Thục địa bổ nguyên âm”.

-Câu 23: “Thăng ma Càn cát thị giải cơ ” có 2 bản chép“Thăng ma Sài hồ thị giải cơ”.

-Câu 35: “Dục thượng hành tất dụng Thăng ma” có 2 bản chép “… tất dụng Thăng Sài”.

-Câu 37: “Mộc hương Binh lang giáng kỳ khí” có 2 bản chép “Mộc qua Binh lang…”

-Riêng câu 29 “Kha lê Nhục khấu thiện sáp trường” có đến 3 bản chép là A lê 阿梨 hay 阿藜 , 1 bản chép là A giao 阿膠, theo tra cứu của tôi, phải là Kha lê 訶藜, gọi đủ là Kha lê lặc 訶藜勒, là tên khác của Kha tử 訶子 mới đúng là thuốc sáp trường.

Mong quý bạn đọc có sưu tầm lưu giữ các bản văn khác của bài phú này, xin sao giúp cho chúng tôi để tiếp tục hiệu đính khôi phục hoàn thiện văn bản tác phẩm. Xin cám ơn!

PHAN CÔNG TUẤN

(sưu tầm, hiệu đính và giới thiệu)

(Đã đăng Tạp chí Đông y Việt Nam và T/c Cây Thuốc Quý)