Trang nhà LƯƠNG Y PHAN CÔNG TUẤN

Lương y LÊ HỮU MẠCH và đôi điều tâm đắc thuốc Nam

15/11/2023

Một buổi trưa đầu hạ, ngồi trong quán cơm chay bên bờ  “con sông dùng dằng, con sông không chảy…”,  có dịp giao lưu với một vài đồng nghiệp tại Huế, không hẹn mà gặp, câu chuyện thuốc Nam luôn là chủ đề cuốn hút cả chủ lẫn khách. Xin lược ghi vài tâm đắc và kinh nghiệm của Lương y Lê Hữu Mạch, Chủ tịch Hôi Đông y TP.Huế mà tôi đã thu hoạch được trong cuộc trò chuyện này.

Bài thuốc trị chó dại cắn

Thuở hoa niên, dù đã học ra nghề từ người chú ruột và một thầy thuốc giỏi trong vùng là thầy Nguyễn Khoái, nhưng nghe thầy nào, ở đâu có bài thuốc hay lương y Mạch đều tìm đến xin học. Có lần nghe một thầy thuốc chữa chó dại, ông đã nhiều lần tìm đến, thấy vị thầy thuốc trẻ, ông thầy gia truyền tỏ ý không muốn tiếp. Nhưng về sau, thấy chàng trai trẻ kiên trì và ham học, có thể đọc thông chữ Hán trong liễn đối nhà mình, ông thầy đổi ý ra tiếp chuyện và cuối cùng sẵn sàng trao truyền bài thuốc chữa có dại cắn để cứu người khi cần. Bài thuốc chỉ vỏn vẹn một câu ca: “Hùng hoàng, Cam thảo, Thần sa/ Rễ dâu, Rễ duối, Dây ma, Nấm cầu”. Ngoài 5 vị thuốc bắc, thuốc nam ở đầu, bí quyết trao truyền ở đây là 2 vị thuốc không có trong sách vở ở cuối: Dây ma là dây lạt buộc quan tài trong đám ma sau khi hạ huyệt tháo ra; còn Nấm cầu là loại nấm mọc dưới trụ cầu gỗ nơi tiếp xúc mặt nước.

Vì ngành y tế sau này có chỉ thị không cho Đông y chữa chó dại cắn, nên bài thuốc dù bỏ nhiều công sức mới học được, nhưng chỉ có duy nhất một lần trong đời, trong tình thế bất khả kháng, lương y Mạch phải đem ra sử dụng, dù chữa thành công cho một ca bệnh duy nhất, nhưng chưa thể đánh giá khách quan được. Thật đáng tiếc!

Nhị bách cao

Nói đến thuốc Nam, ai cũng nghĩ đến đủ loại dược liệu cỏ cây hoa lá. Một bài thuốc là tổ hợp ít ra là vài ba vị, hoặc nhiều hơn chừng vài chục vị. Thế nhưng lương y Mạch lại chia sẻ với tôi rằng ông thường dùng bài thuốc bổ gồm hai trăm vị, gọi là Nhị bách cao. Thấy tôi tròn mắt nhìn, ông cười hóm hĩnh giải thích: “Con dê ăn hàng trăm thứ cỏ lá để sinh trưởng, con ong hút nhụy hàng trăm loại hoa để gây mật, bài thuốc của tôi dùng gồm 2 vị: cao dê toàn tính và mật ong, thế chẳng phải tương đương với hai trăm loại cỏ cây hoa lá hay sao?”. Quả thật, không đến nỗi lười đọc sách, nhưng lần đầu tôi nghe một lối lý luận khúc triết mà chí lý của vị lão y 77 tuổi đời và hơn 50 tuổi nghề này.

Ai cũng biết cao dê và mật ong là những loại thuốc bổ nguồn gốc động vật có tác dụng tăng cường thể lực cho người suy nhược cơ thể, thiếu máu, mệt mỏi, gầy còm, kém ăn, mất ngủ, rất tốt cho phụ nữ sau sinh, nam giới suy giảm chức năng sinh lý, người già hay đau nhức xương khớp… Nhưng có lẽ thâm ý của lương y Mạch, theo tôi ngầm hiểu, thầy thuốc nên dùng những loại thuốc bổ chất lượng hiệu quả mà lại  dễ kiếm tại địa phương,  giá thành hạ, ít khi bị làm giả để thay thế cho các vị thuốc bắc đắt tiền mà lắm khi phải mua phải hàng “dỏm”, kém chất lượng.

Bài thuốc nam thay Lý trung thang

Lý trung thang là bài thuốc đầu bảng trong nhóm thuốc khu hàn, ôn bổ tỳ vị, dùng chữa các chứng tỳ vị hư hàn, hay nôn, đau bụng ỉa chảy mà không khát nước.  Bài thuốc có xuất xứ từ sách Thương hàn luận, thành phần gồm Nhân sâm, Bạch truật, Càn cương, Cam thảo^(*). Lương y Mạch cho biết khi mới học thuốc bắc, để chữa các bệnh đau bụng, ỉa chảy kéo dài, viêm đại tràng mạn tính, ông thường theo kinh điển dùng Lý trung thang kết hợp với Tứ thần hoàn (Phá cố, Nhục khấu, Ngô thù, Ngũ vị), nhưng về sau ông nghiên cứu sử dụng bài thuốc Nam thay thế có hiệu quả tác dụng tương đương. Bài thuốc gồm: Hoắc hương, Tiêu cương (gừng khô sao cháy tồn tính), Vỏ măng cụt, Dây mơ lông (sao vàng). Có thể sắc thuốc thang hoặc tán bột uống.

Cảnh giác thuốc Bắc, tâm đắc thuốc Nam

Theo lương y Mạch, vấn đề chất lượng dược liệu thuốc bắc nhập từ Trung Quốc đang có nhiều vấn đề. Không chỉ cảnh giác với các vị thuốc như Phòng kỷ, Mộc thông, Tế tân… như các cơ quan chức năng đã đưa tin, bản thân ông đã chứng kiến tại Huế có đến mười người phù thận sau khi dùng thuốc bắc, trong đó có nhiều  người ông nghi do dùng Thương truật giả. Kinh nghiệm của ông khi dùng Thương truật nên mua loại củ chưa bào chế, đổ vào nước chỉ vớt lấy củ nổi, còn những củ chìm cần loại bỏ vì là củ “Thương truật” giả, chưa rõ nguồn gốc.

Theo phương châm “Thuốc nam Việt chữa người Nam Việt” của Thiền sư Tuệ Tĩnh, lương y Lê Hữu Mạch rất chú trọng khai thác sử dụng thuốc Nam. Nhiều vị thuốc ông chủ động trồng hái như Bạc hà, Hoắc hương, Ké ngựa,… Đặc biệt ông rất tâm đắc với vị thuốc Sâm đại hành. Đây là loài cây thuốc đặc hữu của vùng Đông Đông Dương, tính dược bình hòa nhưng đa dụng, vừa bổ vừa công, hàn nhiệt hư thực, uống trong đắp ngoài đều dùng được.  Có thể dùng trị thiếu máu, vàng da, hoa mắt, chóang váng, nhức đầu, mệt mỏi, băng huyết, ho ra máu, thương tích lưu huyết, ho, ho lao, ho gà, viêm họng cấp và mạn, tê bại do thiếu dinh dưỡng, đinh nhọt, viêm da, lở ngứa, chốc đầu trẻ em, tổ đỉa, vẩy nến… Kinh nghiệm của lương y Mạch dùng Sâm đại hành làm thuốc bổ hư nên hấp chín rồi mới phơi sấy khô, dùng hoạt huyết tiêu độc và chữa bệnh  thực nên dùng tươi hoặc để sống phơi khô.

“Xin chào Huế một lần anh đến

Để ngàn lần anh nhớ trong mơ…”

Mượn lời “tạm biệt” của Thu Bồn, một nhà thơ xứ Quảng trong bài thơ rất hay về Huế để nói thay tâm trạng người viết bài này. Với tôi, cố đô Huế còn nhiều trầm tích văn hóa y dược cổ truyền cần khám phá và khai thác. Xim tạm biệt và hẹn gặp lại!

Ngày Quốc tế Lao động 2012

PHAN LANG

 …….

(*) Lý trung thang là bài Tứ quân tử thang (Sâm, Linh, Truật, Thảo) bỏ vị Phục linh, gia vị Càn cương; trong khi Thận trước thang cũng là là Tứ quân nhưng bỏ vị Nhân sâm và gia thêm càn cương. Vì vậy khi mới học thuốc tôi có tự soạn câu vè giúp nhớ và phân biệt các bài này như sau: Tứ quân gia vị Càn cương/ Khứ sâm: Thận trước; Linh nhường: Lý trung – PL)