Trang nhà LƯƠNG Y PHAN CÔNG TUẤN

Bổ dương hoàn ngũ thang – phương hay chữa liệt nửa người

07/11/2023

PHAN CÔNG TUẤN

Bổ dương hoàn ngũ thang (補陽還五湯) có xuất xứ từ sách Y lâm cải thác của Vương Thanh Nhiệm (1768-1831).  Bài thuốc có công năng bổ khí, hoạt huyết, thông lạc; chủ trị di chứng trúng phong thể dương khí hư, huyết ứ: liệt nửa người, miệng mắt méo lệch, mép chảy nước dãi, nói năng khó khăn, đại tiện táo bón, tiểu tiện nhiều lần và tiểu són, không tự chủ. Đây là bài thuốc nổi tiếng trong y giới, tuy nhiên, tên gọi và ý nghĩa bài thuốc này không phải bất cứ ai hành nghề lâu năm cũng biết.

Công thức bài thuốc:

Hoàng kỳ (sống) 4 lạng = 120g, Đương quy vĩ 2 tiền = 8g, Xích thược 1,5 tiền = 6g, Địa long  1 tiền = 4g, Xuyên khung 4g, Đào nhân 4g, Hồng hoa 4g. Sắc uống.

Vương Thanh Nhiệm đã soạn bài ca về phương thang như sau:

Bổ dương hoàn ngũ Xích thược, Khung

Quy vĩ thông kinh tá Địa long,

Tứ lạng Hoàng kỳ vi chủ dược

Huyết trung ứ trệ dụng Đào, Hồng.

Những ai thấy khó thuộc lòng bài thơ chữ Hán trên, thì có thể tham khảo câu vè ngắn gọn tôi tự soạn, chủ yếu giúp nhớ thành phần bài thuốc:

Bổ dương hoàn ngũ Hoàng kỳ

Địa long, Xích thược, Khung, Quy, Đào, Hồng.

Gia giảm và cách dùng:

Nếu mới bị liệt nửa người, dùng nguyên bài này gia Phòng phong 4g uống 4-5 thang rồi khử bỏ Phòng phong. Nếu người bệnh vì dị nghị sợ dùng nhiều Hoàng kỳ thì tạm dùng 1-2 lạng (30-60g), sau đó tăng dần đến 4 lạng (120g). Nếu hiệu quả  chậm thì tăng lên mỗi ngày dùng 2 thang (tương đương 8 lạng Hoàng kỳ) uống trong 5-6 ngày, sau đó uống lại mỗi ngày 1 thang. Nếu bệnh đã 2-3 tháng, bị các thầy trước cho uống thuốc hàn lương quá nhiều thì gia thêm Phụ tử (chế) 16-20g; nếu đã dùng thuốc tán phong quá nhiều thì gia Đảng sâm 16-20g; Ngoài ra, nếu chưa uống thuốc gì thì dùng nguyên đơn thuốc này, không gia thêm gì cả.

Vương Thanh Nhiệm tuy nhận định bài thuốc rất hay nhưng cũng cảnh báo, đối với bệnh nhân đau đã lâu và nguyên khí quá suy, hai vai xệ xuống, các ngón tay thứ 2, 3 chụm lại, khủy tay co lại không duỗi thẳng được, khớp xương cổ chân lỏng lẻo, bàn chân lật ra phía ngoài, câm hẳn không nói được tiếng nào,… đều là các chứng trạng không thể chữa khỏi. Tuy không thể chữa khỏi, nhưng thường uống  bài này thì bệnh không phải nặng thêm. Còn người nào nhờ uống bài này đã khỏi bệnh rồi vẫn không được dừng thuốc, nên tiếp tục uống, từ 3-5 ngày uống 1 thang, hoặc 7-8 ngày  uống 1 thang, nếu không sau này sẽ tái phát thành chứng khí quyết (tay chân lạnh giá và hôn mê  do dương khí hư thoát). Tác giả cũng lưu ý bài thuốc này có vị chủ dược Hoàng kỳ, không cần câu nệ sản xuất ở địa phương nào, đều có thể dùng.

Ngày nay, ngoài việc dùng phòng trị các bệnh lý mạch máu não (thiểu năng tuần hoàn não, nghẽn mạch và xuất huyết não gây liệt nửa người, đau đầu do rối loạn vận mạch, di chứng trúng phong,  hội chứng tiền đình…), bài Bổ dương hoàn ngũ hiện nay còn được vận dụng chữa nhiều loại bệnh khác cũng có kết quả như: viêm tủy sống cấp, bệnh nhược cơ tiến triển, tiểu đường, nhồi máu cơ tim cấp, viêm thận mạn, bệnh Reynaud (là bệnh rối loạn vận mạch ở tay, chân, phát triển sau khi bị lạnh làm co nhiều động mạch nhỏ và ứ máu tĩnh mạch),…

 “Hoàn ngũ” hay hoàn ngữ?

Có một điều cần chia sẻ là tôi đã gặp không ít thầy thuốc hành nghề lâu năm đã hồn nhiên cải danh bài thuốc này là Bổ dương hoàn ngữ. Đây không phải là “lỗi đánh máy”, mà họ có  “lý luận” chắc mẩm hẳn hoi, đó là bài thuốc chữa di chứng tai biến mạch máu não, có thể giúp bệnh nhân không nói có thể nói lại được nên gọi là hoàn ngữ mới đúng Với người biết chút ít chữ Hán thì không ai mắc lỗi sơ đẳng nhầm lẫn giữa ngũ (五) và ngữ (語). Tuy nhiên, gần đây tôi được một bậc thầy khả kính chia sẻ kinh nghiệm dùng bài thuốc này tự chữa chứng huyễn vựng (rối loạn tiền đình) cho kết quả rất tốt, nhưng lão y 90 tuổi vốn rất thông chữ Hán này cũng thú nhận là không hiểu tại sao bài thuốc có tên  “Bổ dương hoàn ngũ”.

Muốn hiểu điều này, phải đọc lại các chương biện luận về chứng “bán thân bất toại” (liệt nửa người) ở đầu quyển hạ sách Y Lâm Cải Thác. Theo đó, Vương Thanh Nhiệm cho rằng: dương khí trong thân người đầy đủ có 10 phần, phân bố khắp châu thân, phải trái mỗi bên có một nửa. Nếu dương khí thiếu đi 5 phần, chỉ còn lại 5 phần, chẳng may 5 phần dương khí còn lại dồn hết về một bên sẽ phát sinh chứng “bán thân bất toại”. Phương thang do  thuốc bổ khí (Hoàng kỳ) cùng dùng phối ngũ với thuốc hoạt huyết hóa ứ (Xích thược, Quy vĩ, Địa long, Hồng hoa, Đào nhân), là phương pháp hữu hiệu chữa chứng trúng phong liệt nửa người, uống vào khiến cho khí vượng lên, huyết lưu hành, ứ trệ hết, kinh lạc thông, theo đó mà 5 phần dương khí thiếu đi dần dần hồi phục trở lại,… Vì vậy mà bài thuốc đã có tên Bổ dương hoàn ngũ.

Ngày nay các nhà soạn sách Đông y dường như ngại  lặp lại một vài lập luận mang tính suy diễn có vẻ đơn giản và… cơ giới hóa của người đời trước. Tuy nhiên tính hiệu quả của các bài thuốc kinh nghiệm của các danh y thì không ai phủ nhận được. Hiện tại có lưu hành khá nhiều chế phẩm Đông dược sản xuất theo công thức bài thuốc Bổ dương hoàn ngũ. Cần lưu ý, bệnh trúng phong (tai biến mạch máu não) mà chính khí chưa hư  hoặc thể âm hư dương cang, các dư tà phong, hỏa, đàm, thấp chưa trừ hết thì không được dùng bài thuốc này.